TRASY TURYSTYCZNE / SIGHTSEEING ROUTES

PODBRODZIE - KORKOŻYSZKI - KŁACZUNY - MAGUNY - PUNŻANKI - CZERANY - BALINGRÓDEK - BOREJSZUNY - JEZIORO KAROCKIE - PRENY - ANDRUKIAŃCE - DOLNIKI - BOŁOSZA - GASPARYSZKI - SKIRLANY - ZACISZKI - POWIEWIÓRKA - GUŻE - ZUŁÓW - JEZIORO PIORUN - PODBRODZIE - ORNIANY - JANISZKI - PODUBINKA - PODBRODZIE

WERSJA POLSKA (ENGLISH VERSION BELOW)

Podbrodzie (Pabradė). Początki miejscowości sięgają XV w. Powstała na skrzyżowaniu dawnych szlaków - traktów handlowych Wilno - Dyneburg i Uciana - Malaty - Świr - Połock, choć jeszcze na początku XV w. okolice te były raczej bezludne - dominowały olbrzymie puszcze, mroczne, tajemnicze i niedostępne. W 1413 r., jadąc z Dyneburga do Wilna i Trok, przejeżdżał tędy podróżnik Gilbert de Lannoy, jak wspominał "przez dwa dni i noce nie znajdując żadnego mieszkania". W drugiej połowie XV w. notowany jest dwór w Podbrodziu. Pierwszymi właścicielami byli Andrzej i Jerzy Nasiłowscy. W XVI w. ówczesna wieś była własnością Radziwiłłów, m.in. Jerzego Radziwiłła - ojca Barbary Radziwiłłówny, a po nim dobra przeszły na jego syna - Mikołaja Radziwiłła. Chociaż w drugiej połowie XVI w. miejscowość liczyła zaledwie 70 mieszkańców, w 1571 r. król Zygmunt August prawdopodobnie nadał Podbrodziu prawa miejskie. W 1582 r. Mikołaj Radziwiłł podarował Podbrodzie Janowi Szwykowskiemu. W 1664 r. król Jan Kazimierz podpisał akt zezwalający właścicielowi Podbrodzia na budowę mostu przez rzekę Dubinkę oraz pobieranie opłat za przejazd (po 2 szelągi od konia, po szelągu od bydła wielkiego, po jednym pieniądzu od bydła małego). Po śmierci Jana Szwykowskiego Podbrodzie przeszło w ręce Mikołaja Tyzenhauza, który w 1672 r., przy trakcie wileńskim zbudował pierwszą karczmę. W inwentarzu dworskim z 15 kwietnia 1722 r. notowana jest już nowa, murowana karczma, która zachowała się do dnia dzisiejszego. W 1751 r. Podbrodzie kupił Franciszek Abramowicz (za 3100 talarów bitych), po pięciu latach majątek przeszedł w ręce biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego, a w 1789 r. stał się własnością Hetmana Wielkiego Litewskiego Szymona Kossakowskiego. Miejscowość leżała wówczas na obszarze powiatu oszmiańskiego. Według inwentarza z 1790 r. w tym czasie w Podbrodziu istniały 23 domy mieszkalne i karczma. Po 1792 r. miasteczko, należące już wówczas do rodziny Kostrowickich, znalazło się na terenie świeżo utworzonego powiatu zawilejskiego, w 1843 r. przemianowanego na powiat święciański. W 1794 r., w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej na okolicznych terenach zwołano pospolite ruszenie, na którego czele stanął książę Michał Ogiński. Działania powstańców miały na celu dywersję przeciwko Rosjanom i wyparcie wojsk rosyjskich z tej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wojska pospolitego ruszenia przeszły wtedy przez powiat święciański idąc na Dyneburg, o czym wspomina ks. Ogiński w swych pamiętnikach. W 1795 r. w wyniku III rozbioru Polski miasteczko znalazło się na terenie zaboru rosyjskiego. W lipcu 1812 r. przez okolice Podbrodzia przeszła armia napoleońska, zmierzająca do Święcian - podobno w podbrodzkiej karczmie, której budynek niestety nie zachował się do dnia dzisiejszego (budowla runęła w 2013 r., a jej resztki rozebrano w 2015 r.), zatrzymał się wówczas francuski marszałek Michel Ney (zdarzenie miało miejsce między 4 a 10 lipca 1812 r.), a być może i sam cesarz Francji - Napoleon, który nocą z 16 na 17 lipca 1812 r., jadąc z Wilna do Święcian, przejeżdżał przez Podbrodzie (do II wojny światowej budynek nazywany był "karczmą napoleońską"). Z tego okresu pochodzi też legenda, dotycząca nazwy miasta - podobno kiedy żołnierze napoleońscy przekraczali Żejmianę w tym miejscu, woda sięgała im właśnie do podbródków - na pamiątkę tego przemarszu nazwano to miejsce "Podbrodziem". Po wybuchu Powstania Listopadowego w Królestwie Polskim 29 listopada 1830 r., wiosną 1831 r. wybuchło także powstanie na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W kwietniu 1831 r. m.in. wybuchły lokalne powstania w Niemenczynie i Podbrodziu, które przecięły komunikację garnizonu rosyjskiego w Święcianach z Wilnem, wkrótce jednak powstańcy musieli wycofać się z miasta ustępując przed silnymi oddziałami rosyjskimi pod dowództwem ppłk Bolcentala. Podbrodzie zostało obsadzone przez garnizon składający się z 1 roty strzelców, 1/2 szwadronu ułanów oraz oddziału 25 kozaków. Latem 1831 r., przez Podbrodzie przechodziły oddziały powstańcze gen. Henryka Dembińskiego, spieszące na pomoc Warszawie. Oddziały te w swym 25-dniowym rajdzie, po szczęśliwym wyjściu z okrążenia rosyjskiego pod Kurszanami, przeszły okrężną trasą ze Żmudzi przez Wileńszczyznę, Nowogródczyznę, Grodzieńszczyznę, Podlasie i Mazowsze do Warszawy. W dniu 17 lipca 1831 r. Dembiński właśnie w Podbrodziu wziął do niewoli zaskoczony, stacjonujący tu garnizon rosyjski w sile kompanii piechoty i plutonu ułanów, zdobył też kasę garnizonową, sporo amunicji, a także sprzęt saperski i mostowy, który później przydał się przy przeprawach w dalszym ciągu marszu. W 1859 r. prawobrzeżną część Podbrodzia nabył hr. Tyszkiewicz - właściciel pobliskich Ornian, lewobrzeżna część należała wówczas do skarbu państwa rosyjskiego oraz do niejakiego Łappy, wzmiankowanego przez "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" z 1887 r. W drugiej połowie XIX wieku przez Podbrodzie przeprowadzono linię kolejową Wilno-Dyneburg (oddana do użytku w 1862 r.), będącą częścią linii warszawsko - petersburskiej (stacja kolejowa IV klasy w Podbrodziu odnotowana została przez Adama Honorego Kirkora w jego książce "Przewodnik: Wilno i koleje żelazne z Wilna do Petersburga i Rygi oraz do granic na Kowno i Warszawę", wydanej w 1862 r. - pociąg z Warszawy do Petersburga zatrzymywał się na 2 minuty na podbrodzkiej stacji), co przyczyniło się do rozwoju miejscowości, która w 1903 r. uzyskała na nowo status miasteczka. W 1887 r. na prawym brzegu Żejmiany było 28 domów i karczma, na lewym 12 domów, 2 sklepy, 2 małe karczmy oraz synagoga. W dn. 12 sierpnia 1904 r. Podbrodzie odwiedził biskup wileński Edward von Ropp, który wizytował kościół w niedalekich Korkożyszkach, a w oczekiwaniu na pociąg do Wilna zrobił krótką wycieczkę brzegiem Żejmiany i spotkał się z mieszkańcami miasta. W l. 1915 - 1918 r. w Podbrodziu i na całym opisywanym obszarze stacjonowała armia niemiecka, silnie eksploatująca ten region, co nie sprzyjało rozwojowi miasta. W grudniu 1918 r., po wycofaniu się z tych terenów armii niemieckiej, w rejonie Podbrodzie-Łyntupy-Święciany sformował się 3 batalion polskiej Samoobrony Wileńskiej (pod dowództwem kpt. Matarewicza), niestety, już 1 stycznia 1919 r.  Podbrodzie zajął, spychając w stronę Wilna oddziały Samoobrony Wileńskiej, bolszewicki 4 pułk pskowski II brygady pskowskiej dywizji strzelców. Z kolei wiosną  1919 r., wypierając bolszewików, miasto zajęły wojska polskie (w maju 1919 r. Podbrodzie wyzwolił 5 Pułk Piechoty Legionów), natomiast w lipcu 1920 r., ścigając wycofującą się armię polską, przez Podbrodzie i okoliczne miejscowości przewaliła się armia bolszewicka - IV Armia gen. Gaj-Chana, nacierająca w kierunku Wilna i Warszawy, przy okazji rabując i niszcząc wszystko na swojej drodze. Miesiąc później tereny te wraz z resztą Wileńszczyzny opanowała ponownie armia polska. Jesienią 1920 r. rejon Podbrodzia wszedł w skład Litwy Środkowej, zajęty na rozkaz Józefa Piłsudskiego przez rzekomo zbuntowaną, wchodzącą w skład wojsk polskich 1 Dywizję Litewsko-Białoruską pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego, a następnie terytorium to objęte zostało wyborami do Sejmu Wileńskiego i przyłączone do Polski w marcu 1922 r. (co zostało zaakceptowane przez Ligę Narodów). W 1929 r. miasteczko posiadało 2800 mieszkańców. Były tu: apteka, cukiernia, zakład fotograficzny Chaima Łuniewskiego (który był także zegarmistrzem), zakład fryzjerski, garbarnia, dwa hotele: "Hotel Kupiecki" i "Hotel Wileński", zajazd, jadłodajnia, kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, Żydowski Bank Ludowy, elektrownia, kilka sklepów z artykułami kolonialnymi, sklep z materiałami piśmienniczymi, kilka piwiarni, piekarnie, restauracje, cukiernie, sklepy spożywcze itd. Warto tu zatrzymać się na chwilę przy usługach i lokalach gastronomicznych - czasem jedzenie w takich lokalach nie było najświeższe - Joe Narocki - przedwojenny mieszkaniec Podbrodzia - w swoich wspomnieniach przytacza zabawną anegdotę: pewnego razu do podbrodzkiego lokalu o umownej nazwie "cukiernia", w którym można było także zjeść smażoną lub wędzoną rybę, wchodzi gość i zamawia rybę, do której po chwili zaczyna coś szeptać. Właściciel, zdziwiony zachowaniem gościa, myśląc, że to jakiś wariat, mówi do niego: widzę, że pan gada do kawałka ryby, na co gość: jeden mój wujek jakiś czas temu utonął, pytam się tej ryby, czy go przypadkiem nie spotkała. Właściciel zaciekawiony pyta, co ryba odpowiedziała, na co gość odpowiada: ta ryba odpowiedziała mi, że już bardzo długo jest poza wodą. Wspomnienia Joe Narockiego, w barwny sposób opisujące przedwojenną atmosferę małego miasteczka, jakim było Podbrodzie, ukazały się drukiem w języku angielskim w 2009 r.  W okresie międzywojennym w mieście swe usługi oferowało ponadto: kilku lekarzy, w tym dentystka, felczerzy, adwokat, introligator, dwóch zegarmistrzów, szewcy, krawcy, blacharz, ślusarz, cieśla, rzeźnicy i wielu innych, nawet jeden doręczyciel gazet. W tym czasie, w Podbrodziu działało też kilkanaście organizacji o charakterze gospodarczo-społecznym i kulturalno-oświatowym, m.in. Związek Strzelecki, Koło Federacji Polskich Obrońców Ojczyzny, Drużyna Harcerska, Koło Macierzy Szkolnej, Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa, Żydowski Dom Dobroczynny, Żydowska Biblioteka Społeczna (w której występowały także żydowskie teatry amatorskie z Wilna), Związek Kupców oraz stowarzyszenie Gemiłus-Chesed, którego celem była pomoc ubogim Żydom, poprzez udzielanie bezprocentowych pożyczek dla polepszenia ich sytuacji materialnej. Działała tu także ochotnicza straż pożarna. Przed 1939 r. w Podbrodziu istniała rzymsko-katolicka kaplica filialna (w budynku dawnej cerkwi) oraz 2 synagogi - stara-drewniana bożnica, zbudowana w XIX w., usytuowana była na początku ulicy Bojarelskiej, nowa - murowana synagoga, zbudowana została ok. 1927-1929 przy ulicy Pocztowej (rabinem był tu wówczas Ziml Itzik). W tamtym okresie w Podbrodziu działała polska sześcioklasowa szkoła podstawowa (najpierw była była to pięciooddziałowa szkoła powszechna i jako placówka polska działała przynajmniej od 1919 r., ale prawdopodobnie otwarto ją jeszcze przed 1914 r.), w której nauczycielami byli m.in. Maria Drobiazgowicz, Maria Doroloszówna, Józef Eysmont, Jadwiga Swirbutowiczówna, Janina Taraszkiewiczówna (według spisu nauczycieli powiatu święciańskiego z 1922 r.), a także Paweł Kuczkowski, Wiktor Klemm, Czesława Czajnińska, Jan Młynarczyk, Helena Lewandowska, Stefania Pilawska oraz ks. Józef Bielawski (według wykazu nauczycieli etatowych powiatu święciańskiego z 1928 r.). W tym samym czasie w miasteczku istniała także czteroklasowa szkoła żydowska, która zatrudniała czterech nauczycieli (szkoła usytuowana była najpierw w domu Krola, w centrum miasta, przy ul. Święciańskiej, a potem w domu Kamina przy ul. Kiemieliskiej - dzisiejszej ul. Dworcowej - lit. Stoties). Opisując Podbrodzie okresu międzywojennego, nie sposób nie wymienić osoby Kajetana Rożnowskiego - burmistrza Podbrodzia w l. 1928-1934 i jego zasług dla miasta. W l. 1928-1930 właśnie dzięki staraniom burmistrza Rożnowskiego, popartym przez Marszałka Piłsudskiego, wybudowano tu szkołę (oddaną do użytku jesienią 1930 r.) nazwaną imieniem I Marszałka Polski (do niedawna dom dziecka, obecnie zamknięty). W dniu 13 sierpnia 1928 r., podczas VII Zjazdu Legionistów w Wilnie (co odnotowuje "Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935" autorstwa Janusza Ciska i Wacława Jędrzejewicza), Kajetan Rożnowski wręczył Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu dyplom-uchwałę podbrodzkiej Rady Miejskiej, nadającą Marszałkowi tytuł I-go Honorowego Obywatela Miasta Podbrodzia (sam Rożnowski, w swych wspomnieniach, jako datę tego wydarzenia, błędnie podaje 7 sierpnia 1929 r.). Kajetan Rożnowski w czasie wojny polsko-bolszewickiej w l. 1919-1920 był oficerem 5 Pułku Piechoty Legionów, a w 1922 r. posłem na Sejm Wileński - sejm ten zadecydował wówczas o przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski. Jako burmistrz Podbrodzia, Kajetan Rożnowski przyczynił się m.in. do opracowania pierwszego planu urbanistycznego zagospodarowania przestrzennego miasta. Z jego inicjatywy wykonano wówczas w Podbrodziu także wiele innych, ważnych dla miasta inwestycji, np. w 1930 r. wybudowano Dom Ludowy, w którym organizowano imprezy kulturalne, wyświetlano filmy, a na tamtejszej scenie, raz w tygodniu wystawiano sztuki teatralne, w których grali aktorzy z zapraszanych zespołów teatrów wileńskich. Po wybudowaniu Domu Ludowego przeniesiono tam miejską bibliotekę. W latach 30-tych oddano do użytku także nową przychodnię lekarską (w której osobom najuboższym porady lekarskie były udzielane za darmo), większość ulic wybrukowano (bruk ten przetrwał w wielu miejscach do dziś), a na głównych ulicach ułożono nowe-betonowe chodniki; latem 1931 r. oddano do użytku nowy most na Żejmianie o konstrukcji żelazno-betonowej, po wybudowaniu przez hr. Tyszkiewicza nowej elektrowni, zainstalowano w większości domów oświetlenie elektryczne, przygotowano nowe boisko sportowe, a także wybudowano wcześniej wymienioną nową szkołę. Nowe inwestycje spowodowały szybki rozwój miasta - w 1933 r. liczba mieszkańców Podbrodzia przekroczyła 4000. Niestety, postać Kajetana Rożnowskiego i jego wkład w rozwój Podbrodzia są dziś zupełnie zapomniane (informacje o Kajetanie Rożnowskim zaczerpnęliśmy z bloga internetowego p. Bogdana Rożnowskiego: www-wilno.bloog.pl, gdzie autor przedstawia fragmenty nieznanego dotychczas pamiętnika Kajetana Rożnowskiego). W naszej galerii znajduje się fotografia przedstawiająca Kajetana Rożnowskiego w otoczeniu członków Związku Strzeleckiego, wykonana w Podbrodziu w 1930 r. (na zdjęciu w pierwszym rzędzie osób siedzących na krzesłach, drugi od lewej, z trzema odznaczeniami, w tym Krzyżem Legionów). W tym samym okresie, wiceburmistrzem Podbrodzia był Józef Łabuć. Od listopada 1934 r. funkcję burmistrza Podbrodzia pełnił niejaki Dobratyński - uchodźca z Litwy Kowieńskiej (poszukujemy wszelkich informacji o przedwojennych urzędnikach podbrodzkiego magistratu). W 1932 r. Podbrodzie odwiedził arcybiskup metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski, który wizytował tutejszy kościół (fotografia z wizytacji kościoła w Podbrodziu w 1932 r. znajduje się w naszej galerii). Podbrodzie było też dość znanym letniskiem, wymienianym przez Napoleona Roubę w swym "Przewodniku po Litwie i Białejrusi" już w 1909 r. Przed wojną, w 1938 r. miejscowość odnotowana została także w spisie letnisk na ziemiach wschodnich RP. Do 1939 r., raz w tygodniu, w poniedziałki organizowane były tu jarmarki i dni targowe. W 1939 r., raz dziennie przez Podbrodzie kursował także autobus dalekobieżny z Wilna do Święcian i Brasławia. Przed wojną do Podbrodzia można było dostać się również bezpośrednim pociągiem nie tylko z Wilna, ale także z Warszawy (bez przesiadek). W okresie międzywojennym, w pierwszej połowie lat dwudziestych, w Podbrodziu działała szkoła podoficerska 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich (w l. 1922-1924 stacjonowało tu dowództwo pułku wraz z 3 szwadronem, a w niedalekim Nowym Dworze szwadron karabinów maszynowych pułku), następnie, w l. ok. 1926/1927-1934, w Podbrodziu stacjonował 23 Pułk Ułanów Grodzieńskich (około 1934 r. pułk ten przeniesiono do Postaw) - w naszej galerii można obejrzeć m.in. przedwojenne archiwalne zdjęcia, dokumentujące obchody święta 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich w 1927 r. W latach 1935-1939, w Podbrodziu stacjonował, przeniesiony tu z Wilna, 3 Dywizjon Artylerii Konnej, o którym wówczas powstał żartobliwy wierszyk-przyśpiewka - tzw. żurawiejka: „Z artylerii konnej dzieci najdzielniejszy jest DAK trzeci. Ze strzelaniem jest w niezgodzie, zna go stąd całe Podbrodzie”. W latach 30-tych, na wniosek kadry oficerskiej 3 DAK, w Podbrodziu utworzono klub sportowy WKS PODBRODZIE, do którego mogły należeć także osoby cywilne. Szczególną popularnością cieszyły się sekcje: kolarska oraz narciarska. Z inicjatywy 3 DAK w l. 1936 - 1939 organizowano w dniu 27 lutego bieg narciarski Zułów-Wilno ku czci Marszałka Piłsudskiego. W wojnie obronnej 1939 r. dowódcą 3 DAK był ppłk Józef Droba. Dywizjon walczył wtedy w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii, m.in. pod Piotrkowem Trybunalskim, nad Wisłą: pod Kozienicami i Maciejowicami. Większość oddziałów 3 DAK opuściła Podbrodzie w dniach 27 - 31 sierpnia 1939 r. i przetransportowana została do centralnej Polski - w rejon koncentracji Wileńskiej Brygady Kawalerii w okolicach Łodzi. Ostatnie zwarte oddziały opuściły koszary podbrodzkie 3 września. W dniu 17 września 1939 r. ZSRR, na mocy niemiecko-sowieckiego paktu Ribbentrop-Mołotow, zaatakował Polskę. 19 września 1939 r. nad ranem Podbrodzie zajęła wkraczająca do Polski Armia Czerwona, przy czym od razu wzięto do niewoli 40 żołnierzy polskich (prawdopodobnie jakiś rezerwowy oddział 3 DAK lub zmobilizowanych za późno rezerwistów, próbujących dotrzeć do swoich macierzystych jednostek), którzy czekając na pociąg do Wilna spali na stacji kolejowej. Jarosław Wołkonowski, w swej książce "Stosunki polsko-żydowskie w Wilnie i na Wileńszczyźnie 1919-1939" przytacza relację z wkroczenia oddziałów Armii Czerwonej do Podbrodzia, ukazującą patriotyczną postawę wszystkich mieszkańców miasta, bez względu na wyznanie czy narodowość: "Postawa ludności milcząca, wroga, nikt wojsk sowieckich nie wita, na ulicach prawie pustki. Odważniejsi, może ciekawsi wychodzą na ulicę, spotykając się, prawie na wszystkich twarzach łzy nieszczęścia i rozpaczy. Płaczą Polacy, Białorusini, Żydzi, nie ma już narodowości, a są tylko obywatele Rzeczypospolitej Polskiej". Tego samego dnia 19 września, z rejonu Podbrodzia, ruszyły w kierunku Wilna, wydzielone z sowieckiej 25 Brygady Pancernej (w ramach 24 Dywizji Kawalerii pod dowództwem kombriga Piotra Achlustina, która zajęła rejon Święcian 18 września), pluton czołgów T-26 i pluton samochodów pancernych, które wraz z drugą grupą wydzieloną z tej brygady (2 plutony czołgów T-26 i pluton samochodów pancernych) wkroczyły do tego miasta, wraz z resztą brygady, w godzinach popołudniowych. W październiku 1939 r. Podbrodzie, podobnie jak Wilno i część województwa wileńskiego, będące nadal terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, okupowanym przez ZSRR, zostało bezprawnie przekazane przez Sowietów Litwie - rozpoczął się de facto okres litewskiej okupacji i lituanizacji tych ziem (lituanizacja polskich nazwisk, usuwanie ze szkół polskich nauczycieli). W listopadzie 1939 r. w Podbrodziu została zorganizowana specjalna grupa Związku Bojowników Niepodległości - związek ten był zaczątkiem Szarych Szeregów na terenie Wileńskiej Chorągwi Harcerzy - powstał już w konspiracji - na tajnej zbiórce "Czarnej Trzynastki" w Wilnie 18 października 1939 r. Również w listopadzie 1939 r., w Podbrodziu, na terenie opuszczonych koszar 3 DAK, władze litewskie utworzyły obóz pracy przymusowej (podlegał zarządowi litewskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). Jak raportował w listopadzie 1939 r. komendant obozu-Juozas Skučas (brat ówczesnego litewskiego ministra spraw wewnętrznych Kazysa Skučasa)-obóz stanowiły 4 budynki drewnianych koszar, 1 murowany piętrowy, łaźnia z pralnią, duże magazyny, stajnia na ok. 600 koni, kuźnia i kuchnia - wszystko pozostawione przez Wojsko Polskie w dobrym stanie. Pierwsi więźniowie pojawili się tu w końcu stycznia 1940 r. Obóz działał formalnie do końca lata 1940 r. W obozie podbrodzkim więziono wówczas kilkaset osób - m.in. komunistów - przeciwników  politycznych władz litewskich oraz tzw. "antyrządowy element", "stanowiący zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa" - głównie Polaków - przeciwników nowych litewskich władz okupacyjnych lub tzw. politycznie niepewnych. Byli tu także więźniowie ukarani za przestępstwa kryminalne. Więźniowie przebywali w obozie bez wyroków sądowych - nie byli osądzeni - "oddani do instytucji pracy przymusowej" - jak ich nazywano. Więźniów planowano wykorzystać do wydobywania torfu w okolicznych lasach oraz próbowano założyć zakład obróbki kamienia, co nie doszło do skutku. Służbę obozową stanowiło 40 etatowych pracowników, dozorujących więźniow. W tym czasie notowano dużo ucieczek z obozu, a miejscowi rolnicy chętnie pomagali ukrywać się zbiegom, toteż zalecano, aby do Podbrodzia przysyłać więźniów z głębi Litwy, a nie z Wileńszczyzny. Po aneksji Litwy przez ZSRR, latem 1940 r., z obozu zwolniono komunistów, ale być może sam obóz działał dalej - już jako sowiecki. Kolejna zmiana okupanta nastąpiła w czerwcu 1941 r., kiedy to Litwa i cała Wileńszczyzna zostały zajęte przez wojska niemieckie. W dniu 23 lub 24 czerwca 1941 r., na stacji w Podbrodziu, kolejarzom udało się zatrzymać sowiecki pociąg, wywożący z Wilna na wschód więźniów aresztowanych przez NKWD. W wyniku tej akcji Sowieci, uciekający przed wkraczającymi wojskami niemieckimi, nie zdążyli wywieźć wielu członków Związku Walki Zbrojnej, oficerów Wojska Polskiego, a także przedstawicieli polskiej inteligencji. Od czerwca 1941 r. do początku lipca 1944 r., na terenie podbrodzkiego obozu przetrzymywano osoby aresztowane przez władze niemieckie. W tym czasie część dawnych koszar użytkowała prawdopodobnie niemiecka organizacja TODT, wykorzystująca do pracy przymusowej jeńców wojennych i więźniów obozów koncentracyjnych. W lipcu 1941 r., w lesie niedaleko ul. Malūno, naziści zamordowali 81 miejscowych Żydów - obecnie w miejscu kaźni znajduje się tablica-pomnik upamiętniająca tragiczne wydarzenie. W czasie II wojny światowej w okolicach Podbrodzia działały oddziały partyzanckie Armii Krajowej, m.in. słynna 5 Wileńska Brygada AK pod dowództwem rotmistrza Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki" (postaci tyleż znanej co wzbudzającej kontrowersje nawet w dzisiejszych czasach), np. w kwietniu 1944 r. oddział AK por. Wiktora Wiącka "Rakoczego" zaatakował na linii Podbrodzie - Łyntupy niemiecki pociąg towarowy biorąc 24 jeńców, a 29 czerwca 1944 r. szwadron 5 Brygady AK z koszar TODT w Podbrodziu uprowadził 22 Polaków z bronią do partyzantki. W pierwszej połowie 1944 r. na linii Podbrodzie-Korkożyszki-Maguny-Preny-Kiemieliszki operował także oddział AK "Żejmiana" pod dowództwem por. Witolda Kiewlicza ps. "Wujek" - oddział ten 8 lipca 1944 r. został przemianowany na 36 Brygadę AK (więcej informacji na temat 36 Brygady AK na stronie internetowej: akwilno.pl). W lipcu 1944 r., poprzez ofensywę wojsk III Frontu Białoruskiego, tereny te zajęła ponownie Armia Czerwona, a rejon Podbrodzia wszedł w skład ziem Litewskiej Republiki Radzieckiej; mimo to grupy poakowskie działały na tych terenach jeszcze do wiosny 1945 r., kiedy to zostały ostatecznie rozgromione przez wojska NKWD. W tym samym czasie - wiosną 1945 r. - Wydział Wojskowy prosowieckiego Związku Patriotów Polskich prowadził akcję legalizacji oddziałów poakowskich na Wileńszczyźnie, z której skrzystało wielu partyzantów - ujawnienie się i wstąpienie do armii Berlinga dawało możliwość uniknięcia aresztowania przez NKWD i wywiezienia na wschód. Ujawniali się wówczas tak pojedyńczy partyzanci, jak i całe grupy, m.in. z brygady "Żejmiana" i resztek brygady "Narocz". Równolegle Związek Patriotów Polskich prowadził akcję ewakuacji ludności polskiej z Litewskiej SRR, głównie z Wileńszczyzny. Od czerwca 1945 r. do czerwca 1946 r. w Podbrodziu działał Zarząd Rejonowy ZPP i Pełnomocnik Rejonowy ds. Repatriacji, prowadzący agitację i rejestrację chętnych do wyjazdu i osiedlenia się w Polsce w nowych granicach. W latach 1944 - 1948 z okolic Podbrodzia wyjechało do Polski w ramach tzw. repatriacji według różnych danych od ponad 5500 do 6500 Polaków. Wobec przeszkód stwarzanych przez litewskie władze (uzależniano wydanie odpowiednich dokumentów repatriacyjnych od uiszczania przez rolników kontyngentów, obsiania pozostawionej ziemi, żądano udowodnienia polskiego obywatelstwa poprzez przedstawienie oryginalnych polskich przedwojennych dokumentów własności i tożsamości, opłaty wysokich podatków przed wyjazdem itp.) do Polski, w samym tylko okresie czerwiec 1945 r.-czerwiec 1946 r. wyjechało niecałe 35% zarejestrowanych (zarejestrowanych zostało wówczas ponad 15900 osób), a więc wyjechało nieco ponad 5500 osób. W okresie marzec-czerwiec 1946 r. planowano podstawić do Podbrodzia 700 wagonów dla ewakuowanych, a zagwarantowano tylko 298, co pomogło obsłużyć jedynie 27% mieszkańców gminy, oczekujących na transport. Powyższe dane i wiele innych ciekawych informacji można odnaleźć w książce Elżbiety Kowalczyk "Działalność Związku Patriotów Polskich na Wileńszczyźnie 1944-1946", wydanej w 2010 r. Kolejna mniejsza fala wyjazdów do Polski miała miejsce w l. 1955 - 1957. Równolegle, w latach 1940-1941 oraz w latach 1944-1947, Sowieci wywieźli na wschód wielu mieszkańców okolic Podbrodzia, właścicieli majątków ziemskich (m.in. Becze, Orniany, Punżanki, Skirlany) oraz mieszkańców okolicznych wsi (m.in. Burbliszki, Dawciuny, Gasparyszki, Maguny, Nasielany, Nowosiółki, Preny, Stanisławowo), którzy odnaleźli się potem w sowieckich łagrach lub zaginęli bez wieści. W 1950 r. Podbrodzie stało się stolicą nowo utworzonego rejonu podbrodzkiego, który wkrótce, bo w 1959 r., został zlikwidowany, a większość jego gmin ponownie przyłączono do rejonu święciańskiego. Od 1991 r. Podbrodzie leży w granicach niepodległej Litwy. W Podbrodziu, w 1924 r. urodził się prof. Władysław Jackiewicz – malarz i grafik, po II wojnie światowej zamieszkał w Polsce. Dyplom otrzymał w pracowni prof. Artura Nacht-Samborskiego, uczestniczył w wielu wystawach krajowych i zagranicznych, m.in. w Pradze, Mediolanie i Wenecji. W l. 1975-81 był rektorem Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Sopocie. W zaścianku Obiejucie, niedaleko Podbrodzia, w 1940 r. urodził się Wojciech Piotrowicz - polski poeta, prozaik, tłumacz, publicysta i dziennikarz, tworzący na Wileńszczyźnie, autor tomów poezji "Nec mergitur" (1992), "Nad zgiełk" (1995), zbiorów prozy "Igła i spowiedź. Gawędy wileńskie" (1998), "Podzwonne sośnie" (1998), tłumaczeń m.in. Jonas Šėla "We dwoje" (1999), redaktor pracy zbiorowej "Jerzy Orda - wilnianin z wyboru" (1999), "W głąb i z bliska" (2005).

Obecnie Podbrodzie liczy ok. 7000 mieszkańców, z czego większość nadal stanowią Polacy. Jest tu kilka aptek, bank, ośrodek zdrowia, zakłady fryzjerskie, sklepy - m.in. nowe supermarkety, bary, restauracje, stacja benzynowa, punkty naprawy pojazdów. Są także dwie szkoły średnie (polsko-rosyjska - gimnazjum "Żejmiana" i litewska), do niedawna istniał także dom dziecka (zlikwidowany w grudniu 2015 r.). Wszędzie oczywiście bez problemu można porozumieć się po polsku, działa tam także polski zespół folklorystyczny „Żejmiana”. W Podbrodziu, na terenie dawnych koszar wojskowych istnieje ośrodek dla nielegalnych imigrantów, w którym mieszkają uchodźcy - cudzoziemcy zatrzymani przy nielegalnym przekraczaniu granicy Litwy. We wrześniu 2013 r. w Podbrodziu otwarto laboratorium eksperymentalnych badań wodoru, w którym prowadzone będą prace dotyczące wykorzystania wodoru w produkcji nowego-ekologicznego paliwa. 
Okolice Podbrodzia zamieszkane są w większości przez Polaków i choć w całym rejonie święciańskim jest ich ok. 29% to na tych terenach stanowią ponad 80% ogółu ludności obok Białorusinów, Litwinów, Rosjan i Ukraińców.
Zwiedzanie miasteczka można zacząć od stacji kolejowej. Ładny, obecnie neoklasycystyczny budynek stacji, o harmonijnej, proporcjonalnej bryle, wzniesiony najprawdopodobniej w latach 20-tych XX w. (w 1862 r. oddano do użytku linię kolejową Wilno-Dyneburg, będącą odcinkiem linii kolei warszawsko - petersburskiej, biegnącą przez Podbrodzie, a pierwszy dworzec w Podbrodziu był budynkiem drewnianym, zniszczonym w czasie I wojny światowej lub rozebranym zaraz po wojnie) jest chyba najciekawszym zabytkiem tego typu w rejonie święciańskim i jednym z najciekawszych na Wileńszczyźnie. Przed 1939 r. budynek wyglądał nieco inaczej - pierwotnie został zaprojektowany i wybudowany w tzw. polskim stylu narodowym (wykorzystującym elementy stylów baroku i klasycyzmu, charakteryzującym się także eklektyzmem - łączeniem elementów różnych wcześniejszych stylów architektonicznych: gotyku, renesansu, baroku i klasycyzmu). Dworzec w pierwotnej postaci można zobaczyć na pocztówce z ok. 1930 r., gdzie uwagę zwracają nie istniejące dziś neobarokowe szczyty ryzalitów skrajnych oraz trójokienna wystawka nad wejściem głównym (identyczny projekt zrealizowano wówczas także w miejscowości Nowojelnia - obecnie na Białorusi - tam budynek dworca zachował się w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego). W wyniku przebudowy po II wojnie światowej budynkowi podbrodzkiej stacji kolejowej nadano cechy neoklasycyzmu, zachowane do dnia dzisiejszego, co może mylnie wskazywać na wcześniejszą datę jego powstania. Niedaleko dworca na pagórku stoi cerkiew prawosławna (w l. 1916-2007 kościół katolicki p.w. św. Józefata), zbudowana z żółtej cegły w 1910 r. w charakterystycznym stylu rusko-bizantyjskim. W 1915 r. cały sprzęt cerkiewny ewakuowano do Rosji w obawie przed wkraczającymi wojskami niemieckimi, a Niemcy w 1916 r. zamienili cerkiew na kościół garnizonowy, natomiast w 1919 r. po zajęciu tych terenów przez wojsko polskie kościół został poświęcony i ponownie, tym razem na 20 lat stał się kościołem garnizonowym, a po II wojnie światowej także parafialnym. Świątynia została nieco przebudowana w latach 20-tych XX w., ale przebudowa nie zatarła jej pierwotnych cech stylowych, a zmiany można dostrzec porównując współczesne fotografie z niemiecką pocztówką przedstawiającą cerkiew ok. 1917 r. w naszej galerii. Po II wojnie światowej była nieprzerwanie czynna. Pod koniec 2007 r., po wybudowaniu nowego kościoła, świątynię zwrócono prawosławnej społeczności miasteczka. Obok świątyni, malowniczo położony na pagórkach, znajduje się cmentarz katolicko-prawosławny - najstarsze groby pochodzą z pocz. XX w. Na cmentarzu tym znajduje się m.in. ciekawy nagrobek Leona Kowalskiego – ogniomistrza artylerii konnej zm. w 1937 r. – ostatni ślad po stacjonującym tu niegdyś 3 Dywizjonie Artylerii Konnej i w ogóle po wojsku polskim. Zbliżając się do centrum miasteczka, mijamy budynek dawnej szkoły im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (do niedawna dom dziecka, placówkę zlikwidowano w grudniu 2015 r.), obok którego odnaleźć można mały cmentarzyk żołnierzy radzieckich. Nieco dalej, w bocznej uliczce ul. Gasparyska, lit. Gaspariškių (dawna ulica Marszałka Józefa Piłsudskiego) napotykamy na kolejny zabytek - jest to drewniana willa z pocz. XX w., w stylu szwajcarskiej architektury willowej z przeł. XIX i XX w. - przed wojną był to dom letniskowy - jeden z wielu jak pisał Napoleon Rouba w 1909 r. "...rozrzuconych po lesie sosnowym". Po wojnie dom zamieniono najpierw na szpital, a później internat miejscowej szkoły średniej - jest to ostatnia pozostałość dawnego letniska. Uwagę zwraca szczególnie ryzalit środkowy w formie piętrowej werandy z pięknymi drewnianymi, rzeźbionymi detalami, zwieńczony szczytem z dwoma drewnianymi szpicami. Wewnątrz zachował się pierwotny układ pomieszczeń oraz do niedawna oryginalne piece (obecnie w wyniku przeprowadzonego remontu piece usunięto). Po przeciwnej stronie ulicy drewniany dom z pocz. XX w. Idąc dalej w stronę centrum mijamy domy z lat 20-tych i 30-tych XX w., których sporo zachowało się w miasteczku. Cecha charakterystyczna takich domów to obszerne oszklone ganki-werandy, często spotykane na Wileńszczyźnie także w nowych budynkach. Dochodzimy do głównej ulicy będącej jednocześnie szosą Wilno - Święciany. Jeśli skręcimy w kierunku Powiewiórki i Święcian, po kilkuset metrach możemy zobaczyć po prawej stronie drogi dawny cmentarz żydowski z pocz. XX w. Od 1903 r., kiedy to Podbrodzie uzyskało status miasteczka Żydzi zaczęli się tu osiedlać, a przed II wojną stanowili znaczny odsetek mieszkańców miasta (ok. 1/3 ogólnej liczby mieszkańców). Zachowało się kilkadziesiąt nagrobków - macew i obelisków w zaskakująco dobrym stanie. Cmentarzem opiekują się uczniowie podbrodzkiego gimnazjum "Żejmiana" (dawna I szkoła średnia). Żadna z dwóch synagog nie zachowała się do naszych czasów. Starsza-drewniana bożnica uległa zniszczeniu prawdopodobnie w l. 1941-1942. W nowszej-murowanej synagodze, po II wojnie światowej umieszczono dom kultury, a w 1956 r. wezbrane wody zbiornika przy miejscowej fabryce kartonów przerwały wał i zniszczyły całkowicie ten zabytek. O rozmiarze katastrofy świadczy fakt, że zniszczeniu uległy wtedy również dwa mosty. W sąsiedztwie cmentarza żydowskiego odnaleźć można mały cmentarzyk wojskowy, na którym pochowani są żołnierze niemieccy, polegli w okolicach miasta jesienią 1915 r., a także żołnierze polscy, polegli w tych okolicach w walkach z bolszewikami, a także zmarli z powodu ran i chorób w l. 1919-1921. Teren cmentarza jest ogrodzony i uporządkowany, mogiły nie zachowały się do naszych czasów, w centralnej części ustawiono jedynie symboliczne trzy żelazne krzyże a obok nich, na początku 2023 r., odsłonięto pomnik pamięci pochowanych żołnierzy Wojska Polskiego. Na pomniku znajduje się tablica z nazwiskami żołnierzy (głównie z 5, 7 i 8 pułków piechoty Legionów). Wracamy w kierunku centrum i Wilna, mijamy ul. Pocztową (Pašto). Przedłużeniem ul. Pocztowej jest ul. Adama Mickiewicza, na której zachowało się kilka zabytkowych drewnianych domów z pocz. XX w. Pozostałości dawnej drewnianej zabudowy miasteczka odnaleźć też można przy niedalekiej ulicy Bajorele (Bajoreliu), zwanej też Bojarele - przy tej ulicy znajduje się także niewielki cmentarz katolicki z przełomu XIX i XX w. Po przejściu mostu na Żejmianie, po prawej stronie ul. Wileńskiej (Vilniaus), do niedawna zauważyć można było parterowy budynek na planie prostokąta z małym gankiem pośrodku elewacji frontowej. Była to dawna karczma, zbudowana w XVIII w. przy ówczesnym trakcie Wilno-Dyneburg - najstarszy zabytek Podbrodzia. O wieku budowli świadczyły niespotykane dziś grube ściany i małe okna. Poza tym przypominał raczej magazyn (po drugiej wojnie światowej faktycznie urządzono tu magazyn) niż zabytek. Przed 1939 r. zwana była także "karczmą napoleońską" - podobno w 1812 r., w czasie przemarszu wojsk napoleońskich przez Podbrodzie, kwaterował tu francuski marszałek Michel Ney, a także prawdopodobnie, na krótko zatrzymał się tu sam cesarz Francji - Napoleon. Na początku lat trzydziestych XX w., w budynku tym mieściły się koszary plutonu łączności 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich, który wówczas stacjonował w miasteczku. W latach 90-tych XX w. budynek, choć wpisany do rejestru zabytków, pozbawiony opieki, zaczął szybko popadać w ruinę. W 2009 r. spalił się fragment dachu tego zabytkowego obiektu, w maju 2012 r. runęła więźba dachowa wraz z większością eternitowego pokrycia dachu, a jesienią 2013 r. runęły gliniane ściany północno-wschodniego skrzydła budynku. Resztki budowli rozebrano w 2015 r. Mimo, iż przed zawaleniem budynek zyskał nowego właściciela, nie pomogło mu to i ten najcenniejszy zabytek miasta, przestał istnieć, choć gdyby udało się go uratować, doskonale nadawałby się na zajazd, restaurację lub muzeum historii miasta i regionu. Obecnie, w tym miejscu powstał budynek nawiązujący do poprzedniego, lecz jest to jedynie nowa rekonstrukcja. Obok miejsca po dawnej karczmie, po przeciwnej stronie ulicy, można zauważyć sympatyczny drewniany, rzeźbiony i niedawno odnowiony drewniany domek z pocz. XX w. Stąd niedaleko już do mini dworca autobusowego, skąd pojechać można do Wilna, Święcian, Malat lub w stronę granicy białoruskiej - do Pren i innych miejscowości leżących w pasie nadgranicznym, gdzie udamy się w drugiej części wycieczki. W miasteczku znajduje się też mała cerkiew staroobrzędowców (starowierów) - niedawno powstała po przebudowie zwykłego domu mieszkalnego. Niedawno zakończono także budowę nowego dużego kościoła o nowoczesnej-postmodernistycznej bryle. Nowy kościół umiejscowiony został na wzniesnieniu, w okolicach centrum miasta tak, aby górował nad całą okolicą.  Niestety, nowoczesny projekt i znaczne rozmiary nowej świątyni ignorują otoczenie, a więc w przeważającej części parterową, drewnianą zabudowę miasteczka. Wydaje się, że bardziej pasowałaby tu świątynia o tradycyjnej bryle - jedno lub dwuwieżowa, na planie krzyża. W dniu 4 listopada 2007 r., podczas pierwszej inauguracyjnej mszy, świątynia została uroczyście konsekrowana przez Metropolitę Wileńskiego, kardynała Audrysa Juozasa Bačkisa. Msze święte odprawiane są tu po polsku i litewsku. 
Z Podbrodzia, sprzed budynku stacji kolejowej, szosą kierujemy się na południe, mijamy dawny zaścianek Zabłocie (Ažubalis), w którym przed 1939 r. mieszkała rodzina Szulskich, a  do dziś zachowały się resztki dawnej zabudowy i po 3 km docieramy do Korkożyszek (Karkažiškė).
Pierwsze informacje o miejscowości pochodzą z XV w. - wtedy była własnością Dowgirdowiczów, na pocz. XVI w. Niewierowiczów, Hlebowiczów i Giedroyciów. W drugiej połowie XVI w. dwór dzierżawili Koziccy, w końcu XVI w. doszło do sporu na temat prawa własności pomiędzy ks. Giedroyciem i Wojciechem Jarczewskim z jednej strony a Janem Kozickim, bratem Józefa Kozickiego - męża Doroty Hlebowiczówny, która w 1570 r. zapisała mu część majątku. Druga część pozostawała w rękach ks. Giedroycia. Ostatecznie w 1598 r. spór został rozstrzygnięty na korzyść ks. Giedroycia, który w 1600 r. sprzedał dwór Wojciechowi Jarczewskiemu, a ten w 1603 r. przekazał majątek na rzecz Diecezjalnego Seminarium Duchownego w Wilnie. Pierwszy opis (w języku starobiałoruskim - w XVI w. był to język urzędowy Wielkiego Księstwa Litewskiego) dworu i zabudowań gospodarczych pochodzi z 1598 r. i tak "...Dwor Korkozyszki zamiechom po odnoy storonie tiesanym ohorozony kotoroho iest pra(-u)sił szestdiesiat piat, worota duzy dom nowo zbudowany khontami pobity, wkotorom swietlicy try a wnich pieczcy try nowyie poliewanyie zielienyie, kominy try murowanyie rowno zra(-u)bom wywiedienyie komory try komorki dwiery diewietiero nazawiesach, z hantabami y z zaszczepkami y bałonok nowych wielikich szklanych osmnadcat malienkich abołonok szklanych dwie okoniesuia(okoniesieca?) nazawiesach zamok nutryny uswietlicy mienszy słuszba wielikaia zkomorkami y zzamkom nutrnym, stołow piat po połtora saznia, zasłonow szest, stoł y skrynkaia, zławami tyie swietlicy roboty stolarskoy kleti wielikie dwie pospołu rublenyie khontami pobityie nastolowanie tarticami heblowanymi, dwiery unich nazawiesach z zamkami nutrienymi, y zzaszczepkami modnymi wielikimi, y z zamkami wielikimi nutrienymi, pod tymi kletmi piwnica na dwoie pierci rublunaia, u kotoroy naczynie piwnoie ywarywnoie, dwiery u nieie dwoi na zawiesach y z zaszczepkami y z zamkom odnym wielikim zawiesistym, z(-s)ytnik na stołpach dubowych, dwiery do nieho na zawiesach z zaszczepkoiu y z zamkom prywiesistym wielikim...". Od 1603 r. aż do roku 1842 Korkożyszki pozostawały własnością kościelną. W 1812 r., majątek, leżący przy głównym trakcie komunikacyjnym tej części Wileńszczyzny, poprzez ciągłe przemarsze wojsk najpierw armii rosyjskiej, a potem armii napoleońskiej i towarzyszące im rekwizycje, został doszczętnie zrujnowany. W książce Dariusza Nawrota "Litwa i Napoleon w 1812 roku" można odnaleźć informację, iż w październiku 1812 r. Seminarium Diecezji Wileńskiej odnotowało: "Majątek seminarium diecezji wileńskiej Korkożyszki w powiecie zawilejskim (dawna nazwa powiatu święciańskiego - przyp. J.Sz.) w parafii Korkożyszki położony, przez ustawiczne przechody wojska zupełnie został zniszczony. Zboża na pniu morgów 98, łąk 90 spalono, wszelką żywność, sprzęty, bydło, konie włościańskie i dworne pozabierano. Słowem majątek ten, dymów 33 mający, z całego dobytku gospodarskiego jest pozbawiony. Zostało samym tylko włościanom koni 3, bydła rogatego sztuk 20. Z niedostatku żywności więcej 30 osób umarło i dotąd jeszcze większa połowa włościan choruje. Krescencja dotychczas nie zebrana, grunta nie poorane i nie nasiane".  W roku 1842 majątek przejęło państwo rosyjskie w ramach walki z kościołem katolickim na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. W końcu XIX i na początku XX w. Korkożyszki straciły na znaczeniu. Miało to związek z rozwojem niedalekiego Podbrodzia, przez które poprowadzono linię kolei warszawsko - petersburskiej. W lipcu 1920 r. przez Korkożyszki przeszła bolszewicka IV Armia gen. Gaja, ciągnąca na Warszawę, przy okazji grabiąc okoliczne miejscowości. W 1938 r. miejscowość liczyła 61 gospodarstw i 350 mieszkańców. W okresie międzywojennym działała tu dwuklasowa szkoła podstawowa, której kierownikiem był Ignacy Hryniewicz, a nauczycielami m.in. Jadwiga Jelińska (1922 r.), Jan Maciusowicz, Jadwiga Maciusowicz (1928 r.). Po II wojnie światowej wiele rodzin polskich z tych okolic wyjechało na Ziemie Odzyskane. W Korkożyszkach w 1938 r. urodził się i został ochrzczony w tutejszym kościele Zygmunt Malanowicz, aktor znany przede wszystkim z pamiętnych ról w filmach "Nóż w wodzie" Romana Polańskiego i "Polowanie na muchy" Andrzeja Wajdy.
Z dala uwagę zwraca piękny, neogotycki kościół o świetnych proporcjach - świadczących o talencie architekta. Pierwszy kościół zbudowano tu już w XV w., co świadczy o znaczeniu miejscowości, położonej niegdyś na skrzyżowaniu szlaków  Wilno - Dyneburg - Połock i Ryga - Mińsk. Na pocz. XVI w. ówcześni właściciele wsi - Niewierowicze zbudowali nowy lub gruntownie przebudowali stary kościół. Kolejną świątynię wybudowano w k. XVI w. i to jej dotyczy pierwszy zachowany opis pochodzący z 1598 r., w języku starobiałoruskim ("...kostieł nowy zbrusow tiesanych, naiebel spuszczanych zbudowany, khontami pobiti, w sieriedinie wies ustoliewany okna szklanyie dwiery w kostiele y zakrystyiu warowne y zamki warowny, zwonnica nowo ubudowana tarcicami heblowanymi wsia pobita, khontami pobita, wniey zwonow try, odin wieliki dwa małych..."). Świątynia ta została prawdopodobnie zniszczona podczas najazdu moskiewskiego w 1655 r. Następna świątynia dotrwała prawie do końca XVIII w. W 1782 r. dzięki staraniom miejscowego proboszcza - Józefa Legowicza, na szczycie pagórka, na którym obecnie jest cmentarz, zbudowano nowy drewniany kościół, który w 1838 r. spłonął od uderzenia pioruna, a wraz z nim zniszczeniu uległo całe archiwum parafialne (był to spory budynek, długości 44 łokci i szerokości 17 łokci plus 4 w bocznych kaplicach). Kolejna świątynia, również drewniana, została zbudowana w 1840 r. (poświęcona 28 października 1840 r. przez ks. Mikołaja Kozłowskiego-dziekana święciańskiego) również na terenie cmentarza, ale nie na szczycie wzgórza cmentarnego, a nieco niżej, przy drodze i dotrwała do lat 30-tych XX w. W 1862 r. kościół wizytował Biskup Wileński -  Adam Stanisław Krasiński - sporządzono wówczas szczegółowy opis świątyni i jej wyposażenia. Kościół był "(...) zbudowany z drzewa sosnowego, na podmurowaniu kamiennem - gontami kryty - długości ogólnej arszyn 28 szerokości arszyn 15 wysokości pod gzyms arszyn 8 mający - z frontu drzwi podwójne, a z boków pojedyńczych futrowane, na zawiasach i zasuwach żelaznych z antabami do zasuwania, a jedne z wnętrznym zamkiem, klamrą i probojem do zamku wiszącego - wewnątrz sufit z tarcic sosnowych, w nawie kościoła i zakrystyi posadzka z cegieł - ściany wapną i klejem pobielone, podłoga w prezbyteryum z tarcic sosnowych, okien siedm, po szyb ćwiartkowych 20, a nad chórem jedno z 30 szyb złożone. Kraty przy prezbyteryum z wrótnami na żelaznych zawiasach stolarskiej roboty, pomalowane na jasieniowy kolor. Ambona po prawej stronie z drzewa sosnowego, na nią prowadzą wschody z poręczami, pod amboną urządzony konfessyonał także z drzewa sosnowego, wszystko stolarskiej roboty pomalowane na jasieniowy kolor - chór na czterech filarach drewnianych ze wschodami galeryiką i drzwiami z okuciem i zamkiem wnętrznym - na chórze umieszczony organ o sześciu głosach (...)".  Wyposażenie świątyni stanowiły trzy ołtarze - główny (z relikwiarzem i obrazami św. Apostołów Piotra i Pawła oraz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny), dwa boczne z obrazami świętych, naczynia liturgiczne: srebrna monstrancja, kielichy srebrne wewnątrz pozłacane, patery srebrne pozłacane, 15 ornatów, 2 kapy, 4 mszały oprawione w skórę, 2 mszały żałobne i wiele innych cennych przedmiotów. Na cmentarzu przykościelnym stała drewniana dzwonnica z trzema dzwonami spiżowymi. Na zabudowania mieszkalno-gospodarcze kościoła korkożyskiego składały się: plebania, oficyna, warzywnia, obora, stajnia-wozownia, dwa świrony, lodownia, gumno, odryna, oraz dom szpitalny - wszystkie budynki zbudowane były z drzewa sosnowego w l. 1852-1861 - obecnie nie istnieją. W latach 1872-77 do kościoła dobudowano zakrystię i kaplicę - zachował się szkic z 1904 r. przedstawiający kościół i zabudowania kościelne, w naszej galerii obejrzeć można także unikatową fotografię, przedstawiającą stary kościół ok. 1930 r., autorstwa Władysława Piotrowskiego. W dn. 12 sierpnia 1904 r. Korkożyszki i stary kościół odwiedził biskup wileński Edward von Ropp. W naszej galerii odnaleźć można forografie wykonane tego dnia z okazji wizyty dostojnika kościoła, przedstawiające kościół w Korkożyszkach oraz biskupa Roppa wraz z duchownymi z okolicznych świątyń, w tym ówczesnym proboszczem korkożyskim - księdzem Julianem Żukowskim - pozujących koło dawnej plebanii, pod starym modrzewiem. Była to pierwsza wizyta duchownego tej rangi od 42 lat, ponieważ po Powstaniu Styczniowym władze carskie, w ramach represji, ograniczyły wizytacje biskupów i spotkania z wiernymi. Parafia korkożyska liczyła wówczas 3536 wiernych, a kościół, choć nieduży, posiadał pięć ołtarzy oraz dodatkowo kaplicę z ołtarzem. Świątynia ta, po zbudowaniu nowej-murowanej, pełniła funkcję kaplicy cmentarnej i została rozebrana przed 1939 r. Pierwszy murowany kościół powstał w l. 1910 - 1915 z inicjatywy ówczesnego proboszcza korkożyskiego - ks. Piotra Budro. Z powodu wybuchu I wojny światowej, kościół poświęcono dopiero 10 lat później - 29 czerwca 1925 r. W 1932 r. kościół i parafię wizytował arcybiskup metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski. Świątynia ta, zbudowana z czerwonej, wypalanej na miejscu cegły, dotrwała do naszych czasów (zrealizowany projekt kościoła przedstawia pocztówka z ok. 1910 r., zamieszczona w naszej galerii). Oprócz doskonałych proporcji uwagę zwraca świetna akustyka wnętrza. Z dawnego wyposażenia świątyni zachowały się ołtarz główny z 1930 r., chrzcielnica z 1927 r., drewniane ławki z pocz. XX w. oraz resztki organów niedawno odnalezionych na terenie świątyni. Na wieży kościelnej znajdują się dwa zabytkowe dzwony - dzwon z 1906 r. odlany w odlewni Antoniego Włodkowskiego w Wegrowie oraz dzwon z 1910 r. Kościół korkożyski posiada także dwa cenne relikwiarze: przenośny ołtarzyk-relikwiarz (portatyl) z 1859 r. z relikwiami męczenników: św. Klemensa, św. Faustyna i św. Wiktorii, zapieczętowany przez biskupa wileńskiego Adama Stanisława Krasińskiego, z przeznaczeniem dla niedalekiego kościoła w Balingródku oraz relikwiarz z 1920 r., z relikwiami św. Justyna (lub św. Justyny) i św. Wiktorii, odnaleziony w mesie ołtarzowej kościoła w Korkożyszkach, poświęcony w Katedrze Wileńskiej przez biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza (błogosławiony Jurgis Matulaitis), przeznaczony właśnie dla świątyni w Korkożyszkach. Po II wojnie światowej kościół zamknięto, w czasach radzieckich ulokowano tu galerię obrazów wileńskiego malarza. Kościół został odzyskany przez wiernych na pocz. l. 90-tych, a w końcu lat 90-tych przeprowadzono remont połączony z odnowieniem wnętrza. Następny remont przeprowadzono w l. 2006-2007 - m.in. wzmocniono dach i zainstalowano nocne podświetlenie elewacji frontowej. Obecnie świątynia służy wiernym okolicznych miejscowości. Nabożeństwa odbywają się tu w języku polskim. W dniu 1 lipca 2007 r. w kościele korkożyskim miało miejsce ważne dla miejscowych parafian wydarzenie – uroczyste obchody 500-lecia istnienia parafii w Korkożyszkach. Uroczystość uświetnił swą obecnością biskup wileński Juozas Tunaitis, który poświęcił pamiątkową tablicę umieszczoną przy wejściu do kościoła. Na uroczystości obecni byli także przedstawiciele władz Związku Polaków na Litwie, władze rejonu święciańskiego, a także przedstawiciel Ambasady RP w Wilnie. W kwietniu 2012 r. zakończył się kolejny remont (tym razem ponownie odnowione zostało wnętrze świątyni), po którym kościół korkożyski śmiało można uznać za jedną z najbardziej zadbanych świątyń rejonu święciańskiego i północno-wschodniej Wileńszczyzny. Godny uwagi jest także miejscowy cmentarz, malowniczo usytuowany na pagórku w centrum wsi. Śmiało można go nazwać Rossą w miniaturze. Zachowały się tu nagrobki z XIX i pocz. XX w. m.in. proboszcza miejscowej parafii ks. Adolfa Piotrowskiego - Kanonika Honorowego Katedry Wileńskiej - zm. w 1903 r., ks. Józefa Adamkowicza (zm. w 1886 r.), proboszcza parafii korkożyskiej w l. 1877-1886, Wincentego Rudzińskiego, właściciela majątku Dolniki na pocz. XX w., zm. w 1920 r., czy Henryka Przemienieckiego, dziewiętnastowiecznego właściciela sąsiedniego majątku Bołosza, zm. w 1877 r. oraz Jerzego i Karoliny Kwintów (zm. w 1868 r. i 1856 r.) - właścicieli majątku Punżanki w XIX w. Majątki te znajdują się na trasie naszej wycieczki. W pobliskim lesie, między Podbrodziem a Korkożyszkami, znajduje się kilkadziesiąt starych kurhanów - liczbę 70 podaje "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" z pocz. XX wieku.
Z Korkożyszek, trzymając się szosy, kierujemy się na południowy wschód i docieramy do wsi Kłaczuny (Kločiūnai), w której porzucamy dawny główny trakt biegnący do Kiemieliszek i dalej do Świra - miejscowości znajdujących się obecnie na Białorusi. W Kłaczunach zachowało się kilka drewnianych domów z pocz. XX w. Najciekawsze dwa znajdują się tuż przy wjeździe do wsi. Za Kłaczunami, jeszcze na pocz. lat 90-tych XX w. kończył się asfalt i dalej trzeba było jechać drogą żwirową. W połowie l. 90-tych poprowadzono wygodną szosę aż do granicy z Białorusią w Prenach. Przejeżdżamy przez las, za którym mijamy przysiółki Orgirdany i Bindrawie, a następnie skrzyżowanie ze żwirowo-piaszczystą drogą prowadzącą do przysiółka Zielony Bór (Žaliašilis) i dalej do wsi Drużyle (Družiliai). Jeśli wybierzemy tę drogę, to po ok. 7 km jazdy przez las dotrzemy w okolice pięknego jeziora Iłga (Pailgio). Zachodni brzeg jeziora, gdzie rozlokował się mały ośrodek wypoczynkowy, jest dość popularnym miejscem spędzania wolnego czasu dla mieszkańców Wilna. Aby zobaczyć to jezioro, zjeżdżając z głównej szosy Podbrodzie-Preny, trzeba jednak zarezerwować sobie przynajmniej godzinę czasu jadąc samochodem lub minimum dwie godziny jadąc rowerem. Jeśli jednak zdecydujemy się nadal trzymać szosy, to po ok. 1,5 km, licząc od wcześniej wspomnianego skrzyżowania, dojedziemy do Magun (Magūnai).
Wieś, zamieszkana głównie przez Polaków, nie posiada specjalnych zabytków oprócz małego cmentarzyka, położonego obok szosy, w kępie drzew, z nagrobkami z XX w. Przed 1939 r. w Magunach działała jednoklasowa szkoła podstawowa, w której nauczycielkami były m.in. Helena Szczemirska (1922 r.) i Jadwiga Żybówna (1928 r.). W 1938 r. wieś składała się z 77 budynków i posiadała 419 mieszkańców. Po II wojnie światowej, w czasach radzieckich istniał tu kołchoz im. Adama Mickiewicza, który konkurował z sąsiednim w Prenach im. Przykazań Ilicza, o którym będzie jeszcze mowa. Działała tu także jedyna wówczas szkoła polska w tej części rejonu święciańskiego. Szkoła ta istniała jeszcze do niedawna - siedzibą był nowoczesny dwupiętrowy budynek w centrum wsi. Dodać należy, że szkoła maguńska była jedyną polską szkołą podstawową w całym rejonie święciańskim mimo, iż odsetek Polaków w samej gminie maguńskiej przekracza 80%, a w całym rejonie święciańskim Polacy stanowią ok. 29% ogółu ludności; szkoła ta była jedną z dwóch rejonowych placówek oświatowych, w których miejscowi Polacy mogli pobierać naukę w języku polskim, obok polsko-rosyjskiego gimnazjum "Żejmiana" w Podbrodziu. W sierpniu 2012 r. szkoła maguńska została zredukowana do roli oddziału zamiejscowego tego gimnazjum, a następnie, w sierpniu 2014 r., w ramach tzw. "optymizacji" szkół na Wileńszczyźnie, została faktycznie zamknięta, a jej uczniowie przeniesieni do innych, tym razem litewskich, placówek oświatowych. Zatem jedyna szkoła podstawowa z polskim językiem nauczania w rejonie święciańskim, zniknęła ostatecznie z mapy polskich placówek oświatowych na Wileńszczyźnie. Cenną formą pielęgnowania kultury polskiej na tych terenach jest polski zespół folklorystyczny "Magunianka", założony w 1978 r. Wieś jest centrum gminy, jest tam punkt medyczny, dom kultury i kilka sklepów. Do niedawna działała tam poczta, która została zamknięta w styczniu 2020 r. w ramach programu likwidacji mniejszych-wiejskich urzędów pocztowych (obecnie okoliczne miejscowości obsługuje urząd pocztowy z Podbrodzia lub z odległych Święcian). W czasach radzieckich, z inicjatywy miejscowych entuzjastów historii regionu, utworzono w siedzibie gminy małe muzeum etnograficzne. Ekspozycja obejmowała historię regionu od czasów prehistorycznych do współczesnych (w okolicach Magun znajduje się także prehistoryczne grodzisko, na którym znajdowano toporki żelazne i wyroby z brązu). Obecnie muzeum to niestety już nie istnieje, a część ekspozycji znajduje się w Muzeum Etnograficznym Wileńszczyzny w Niemenczynie. Ciekawostką może być fakt, że związki z Magunami ma polski aktor młodego pokolenia Andrzej Chyra, znany m.in. jako odtwórca jednej z głównych ról w filmie "Katyń" Andrzeja Wajdy. W Magunach, przed II wojną światową, mieszkali jego pradziadkowie - Maria (z domu Kondratowicz) i Antoni Jurkiewiczowie, pochowani na cmentarzu w niedalekim Balingródku oraz dziadkowie - Maria (z domu Jadzińska, pochodząca z Pren) i Bolesław Jurkiewiczowie, którzy po wojnie, jako repatrianci, wyjechali do Polski. Będąc w Magunach warto zadać sobie nieco trudu i odnaleźć położony ok. 2 km na północny-wschód od wsi, samotny grób partyzanta-żołnierza AK Napoleona Ciukszy ps. "Waligóra", poległego w lesie pod Magunami zimą 1943/1944 r. (według relacji p. Edwarda Pisarczyka ps. "Wołodyjowski", "Waligóra" zginął 20 grudnia 1943 r.). Pochowano go w nieistniejącym dziś przysiółku Cypliszki, na terenie również nieistniejącego dziś gospodarstwa rodziny Jachiewiczów. W 2003 roku grób został odnaleziony, a wiosną 2007 r. uporządkowany przez p. Stefana Siemaszko. Do miejsca tego nie prowadzi żadna droga-z cmentarza we wsi Maguny należy wyruszyć początkowo polną drogą na północny-wschód – w stronę widocznego w dali lasu, następnie po przebyciu ok. 1 km skierować się na północ, na przełaj przez pola, w stronę widocznej z dala starej rozłożystej topoli, rosnącej na skraju lasu. Tuż obok topoli znajduje się mogiła partyzanta - partyzancki grób i stare drzewo to jedyne pozostałości dawnego zaścianka Cypliszki, zniszczonego już po II wojnie światowej, w okresie kolektywizacji. Warto wiedzieć, że z Cypliszek pochodził i mieszkał tam do 1945 r. Józef Jachiewicz – w 1922 r. poseł na Sejm Wileński – sejm ten zdecydował wówczas o przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski. Z Magun niedaleko już (2 km) do zaścianka Punżanki (Punžionys).
W XIX w. majątek Punżanki należał do rodziny Kwintów, a w dwudziestoleciu międzywojennym do gen. Konarzewskiego. Gen. Daniel Konarzewski w 1919 r. stworzył I pułk Strzelców Wielkopolskich, w 1920 r. dowodził wojskami broniącymi Warszawy przed bolszewikami, w 1921 r. został dowódcą Grupy Operacyjnej Wojsk Litwy Środkowej i Grupy Operacyjnej "Bieniakonie". W 1928 r. został wiceministrem spraw wojskowych, a w 1931 r. Inspektorem Armii. Był bliskim współpracownikiem Marszałka Piłsudskiego (w naszej galerii znajduje się oryginalna fotografia z 1933 r., na której widoczni są Marszałek Józef Piłsudski i generał dywizji Daniel Konarzewski). Generał Konarzewski znany jest także jako współtwórca stadionu "Legii" w Warszawie, ponieważ to właśnie on, jako szef Administracji Armii ("Legia" była wówczas wojskowym klubem sportowym), w 1926 r. zdecydował o budowie tego obiektu. Dwór Punżanki nie zachował się do naszych czasów - spłonął po II wojnie światowej. Na teren dawnego majątku prowadzi piękna aleja lipowa. Z budynków dworskich zachowała się dawna stajnia-obora z XIX w., zbudowana z drewna, wzmocnionego kamieniem polnym. Na wzgórzu nad jeziorem Stawiszcze gen. Konarzewski wzniósł w 1935 r. zachowaną do dziś kaplicę grobową. Wkrótce po tym zmarł i został tu pochowany. Czesław Noniewicz w swej książce „Za Wilnem” przytacza opis uroczystego pogrzebu wojskowego gen. Konarzewskiego (zamieszczony pierwotnie w „Słowie” wileńskim 9 kwietnia 1935 r.): „Na przystanku w Santoce zatrzymał się pociąg. Orkiestra wojskowa odegrała marsza żałobnego i na barkach oficerów zniesiono z żałobnego wagonu trumnę, potem zaczęto wynosić wieńce. Były ich setki, zwracał uwagę ogromny wieniec z żywych kwiatów z szarfami o barwach Virtuti Militari od Marszałka Józefa Piłsudskiego, drugi o barwach narodowych od p. Prezydenta i kilka innych wspaniałych wieńców z mimozy i czerwonych goździków (...) Na lawecie armatniej umieszczono trumnę, na niej klinga obnażonej szabli i czapka generalska, kondukt ruszył i rozciągnął się długi barwny wąż na przestrzeni jednego kilometra. Na przodzie szła orkiestra wojskowa, za nią posuwała się poważnie laweta zaprzężona w 8 czarnych koni, potem szeroką ławą szedł tłum, szli oficerowie, delegaci od pułków, szli najbliżsi krewni, szedł lud, wolno posuwały się wozy z wieńcami i pojazdy za gośćmi. Kondukt posuwał się wśród ciszy leśnej, drogą usypaną na przestrzeni 5 km jedliną. Oddział 150 saperów zbudował prom na rzece i własnymi rękoma wciągnął armatę z trumną na pokład, gdyż konie nie chciały iść. Drugi prom, własność p. Stabrowskiego, przewoził również wieńce i część gości. Przed Balingródkiem spotkał kondukt szwadron 23 pułku ułanów, który eskortował trumnę aż do kościoła(...)". W kaplicy pochowano również żonę generała, a także tragicznie zmarłą córkę, z którą wiąże się romantyczna, choć tragiczna historia, która w połowie l. 30-tych wstrząsnęła miejscową społecznością i pojawia się w opowiadaniach także dziś. Otóż córka generała zastrzeliła się z pistoletu ojca (stało się według miejscowych relacji na mostku nad jeziorem), podobno z powodu nieszczęśliwej miłości do miejscowego księdza. Wkrótce po tym zdarzeniu księdza rzeczywiście przeniesiono do innej parafii. Kaplica Konarzewskich po II wojnie światowej została zdewastowana, a groby zbezczeszczone najpierw przez armię radziecką, a potem miejscową ludność. W latach 90-tych założono wreszcie zamek w drzwiach wejściowych, uniemożliwiając dostęp do zdewastowanego wnętrza kaplicy i dalszą profanację zwłok. W lipcu 2010 r. kolejny raz odwiedziłem to miejsce, aby stwierdzić, że stan kaplicy uległ pogorszeniu - zaobserwowałem rozległe pęknięcia ścian, na ich całej wysokości, zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz obiektu. W zasadzie, wydawało się, iż jedynie dach trzyma jeszcze w całości bryłę budynku, inaczej, budowla po prostu by się rozjechała, bo pęknięcia były głębokie. Dodatkowo ściany i sufit-sklepienie, zarówno wnętrza, jak i krypty grobowej kaplicy były bardzo zagrzybione i zawilgocone, a tynk odpadał płatami. Kaplica zamknięta była na wcale nie przysłowiowy, a rzeczywisty patyk, wetknięty w sztabę na drzwiach - nie było ani zamka, ani kłódki. Generalnie całość sprawiała smutne, przygnębiające wrażenie ginącego na oczach cennego zabytku - jednego z najcenniejszych w okolicach Podbrodzia, tym cenniejszego dla Polaków, że związanego z ważną dla historii Polski postacią generała Daniela Konarzewskiego. Wkrótce po lipcowej wizycie w Punżankach, udało mi się zainteresować sprawą renowacji tej kaplicy polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, któremu przekazałem dokumentację fotograficzną z lipca 2010 r. dotyczącą stanu technicznego kaplicy. W dniu 29 września 2010 r., dzięki naszej inicjatywie, Punżanki odwiedziła delegacja polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która dokonała oględzin zabytku. Polscy specjaliści zalecili zamontowanie na pęknięciach ścian wewnątrz budynku szklanych płytek pomiarowych, aby sprawdzić, czy pęknięcia te się powiększają w ciągu kolejnych miesięcy - gdyby płytki pękły, oznaczałoby to, że ściany "pracują", co byłoby niekorzystne, gdyż wymagałoby zastosowania technik stabilizacji gruntu, co znacznie zwiększałoby koszty ewentualnej restauracji zabytku. Płytki zostały zamontowane na przełomie października i listopada 2010 r. W kwietniu 2011 r.,  podczas kolejnych odwiedzin Punżanek, sprawdziłem stan zamontowanych płytek, z których żadna nie pękła i wykonałem kolejną dokumentację fotograficzną kaplicy. Wszystko wskazywało na to, że grunt pod budynkiem utabilizował się i pęknięcia ścian dalej się nie poszerzają. W maju 2011 r. przekazałem fotografie i informacje do MKiDN. Sprawą remontu kaplicy zainteresowała się także polska Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Niszczejąca kaplica Konarzewskich nie podzieliła na szczęście losu kaplicy Michałowskich w Zułowie, z której pozostał jedynie ceglany pagórek. Taki scenariusz do niedawna wydawał się być bardzo prawdopodobnym, ale ostatecznie renowacją i ratowaniem cennego zabytku zajął się gospodarz tego terenu - Samorząd Rejonu Święciańskiego, który włączył prace renowacyjne do Planu Strategicznej Działalności Samorządu Rejonu Święciańskiego na lata 2013-2015, jako adaptację dziedzictwa kulturalnego dla celów turystycznych, wykorzystując przy tym unijny program wspierania i rozwoju obszarów wiejskich. Remont kaplicy ruszył wiosną 2013 r. Kiedy odwiedziłem to miejsce w lipcu 2013 r., miał się już ku końcowi, a zabytek odzyskał dawny blask.  Fotoreportaż, ukazujący szczegółowo stan techniczny kaplicy Konarzewskich  w 2010 r. i w czasie remontu w 2013 r. czytelnik może znaleźć w naszej galerii. W dniu 11 listopada 2013 r. odbyła się tu uroczystość ponownego poświęcenia kaplicy z udziałem władz rejonu święciańskiego, władz Związku Polaków na Litwie, a także społeczności gminy maguńskiej. Uroczystość uświetniła również wnuczka gen. Daniela Konarzewskiego - p. Bożena Kijewska z rodziną oraz przedstawiciele miasta Węgrów i powiatu węgrowskiego z Polski (fotoreportaż z uroczystości w Punżankach można obejrzeć w naszej galerii). Będąc w Magunach i Punżankach warto odwiedzić wieś Czerany (zwana też Czarany, lit. Čerėnai), położoną ok. 2 km na południowy-zachód od Magun. We wsi zachowała się prawie kompletna zabudowa drewniana z przełomu XIX i XX w. – chaty i budynki gospodarcze – niestety dla wielu z tych budynków to już ostatnie chwile istnienia, więc warto je zobaczyć zanim ostatecznie znikną. Warto wiedzieć, że we wsi, przed 1939 r. działała jednoklasowa szkoła podstawowa, w której nauczycielkami były Zofia Maciusowiczówna (1922 r.) i Maria Narkiewiczówna (1928 r.). W 1944 r. Czerany były jedną z baz zaopatrzeniowych oddziałów Armii Krajowej, działających na tym terenie. W dniu 4 lipca 1944 r., niedaleko wsi doszło do potyczki zmierzającej w stronę Wilna (w ramach operacji "Ostra Brama") 4 Brygady AK „Narocz” por. Longina Wojciechowskiego „Ronina” z oddziałem niemieckim. Idąc z Punżanek mijamy po lewej stronie małe, ale urokliwe jezioro Woksztele (Vaukštelis), natomiast przy drodze Maguny – Czerany odpocząć można nad pięknym jeziorem Rakowina (Kriauklė).
Z Punżanek drogą gruntową można dotrzeć do osady Balingródek (Balingradas), malowniczo położonej wśród lasów, nad Wilią. Miejscowość otrzymała obecną nazwę na pocz. XIX w., kiedy stała się własnością rodu Balińskich, rezydujących w dworze Punżany, położonym na drugim brzegu Wilii. Wtedy to zbudowano pierwszą świątynię - cerkiew unicką, na miejscu której w 1825 r. zbudowano istniejący do dziś klasycystyczny murowany kosciół. W 1857 r., w trakcie swej podróży krajoznawczej wzdłuż Wilii, Balingródek odwiedził Konstanty hr. Tyszkiewicz i tak opisał osadę w swej książce "Wilija i jej brzegi": "Balingródek, dzisiaj dziedzictwo obywatela Turcewicza; jest to liche miasteczko na prawej stronie Wilij, na brzegu bardzo piasczystym, przerzniętym małym strumykiem, któren tutaj do Wilij wpada, przez Ignacego Balińskiego założone (...) Przy tym małym, nic nieznaczącym strumyku, kilkanaście lichych małych domków żydowskich, nieforemnie bez szyku na piasku rozrzuconych, bez ogrodów, bez najmniejszej zieloności, a w nich ubóstwo i nędza - oto jest wierny obraz owego, miasteczkiem zowiącego się Balingródka. Wśród tej nędzy na tymże samym piasku, bez najmniejszego ogrodzenia, jakby na pustyni jakiej, wznosi się kościół murowany z kwadratową, niezbyt wysoką, wieżą, od frontu po wierzchu nieotynkowany dotąd (...) Za kościołem o kroków kilkaset jest plebania (...) na przeciwległym zaś brzegu Wilij znajduje się dwór dziedziców tego miejsca". Jak wynika z opisu, miejscowość prezentowała się wówczas niezbyt okazale. Po Powstaniu Styczniowym kościół balingródzki został zamknięty przez władze carskie i zaczął chylić się ku ruinie. W latach dwudziestych XX w. kościół odremontowano (staraniem właściciela sąsiedniego majątku Punżany - Piotra Stabrowskiego), a ponownej konsekracji w 1928 r. dokonał osobiście metropolita wileński - Romuald Jałbrzykowski. Około 1926 r. wybudowano w Balingródku także Dom Ludowy, gdzie organizowano imprezy dla mieszkańców okolicznych wsi - był to drewniany budynek, przypominający dworek, z charakterystycznym drewnianym, kolumnowym gankiem, poprzedzającym wejście. Przed wojną przy kościele działały towarzystwa religijne jak: Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, Krucjata Eucharystyczna, Kółko Żywego Różańca. Działał tu także chór kościelny pod kierownictwem organisty Henryka Millera (po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 r. wywieziony do Rosji, gdzie zmarł prawdopodobnie w 1941 r.). Ówcześni proboszczowie balingródzcy to: ks. Kajetan Sufranowicz (1928-1935), ks. Antoni Kohutnicki (1935), ks. Józef Król (1935-1936), ks. Kazimierz Mitko (1936-?). Po wojnie kościół był nieprzerwanie czynny i co ciekawe msze odprawiane były w większości po łacinie aż do połowy lat 90-tych XX w. W latach 2001-2002 świątynia została częściowo odnowiona - niestety tylko z zewnątrz - w 2009 r. zrealizowano remont wnętrza, a przede wszystkim dachu - więźba dachowa była przegniła i groziła zawaleniem. Msze święte odprawiane są tu w języku polskim. W 1915 r. pod Balingródkiem toczyły się walki - w tej okolicy, jesienią 1915 r., przebiegała linia frontu niemiecko-rosyjskiego, o czym przypomina stojący obok kościoła pomnik poległych żołnierzy niemieckich z datą 1915. W pobliżu kościoła znajduje się także cmentarz, na którym odnaleźć można groby żołnierzy Armii Krajowej, poległych w tych okolicach w 1944 r., m.in. grób partyzanta-żołnierza AK Henryka Wołodźki ps. "Łada" z 1 Brygady Wileńskiej AK (dowodzonej przez por. Czesława Grombczewskiego ps. "Jurand"), poległego 22 kwietnia 1944 r. w bitwie pod Majkunami w okolicach Bujwidz (o czym wspomina Henryk Poszewiecki w swej książce "Wspomnienia znad Wilii, Bujwidze") oraz groby 16 nieznanych żołnierzy AK, którzy zginęli prawdopodobnie w lipcu 1944 r., w czasie operacji "Ostra Brama". Żołnierzy ekshumowano w 2018 r. (piętnastu odnaleziono w okolicach Zielonych Jezior pod Wilnem, a jednego koło wsi Punżanki) i pochowano w Balingródku jesienią 2019 r. W czasie II wojny światowej w okolicznych lasach działały oddziały partyzanckie Armii Krajowej m.in. słynna 5 Brygada AK rotmistrza Zygmunta Szendzielarza - "Łupaszki", która m.in. w kwietniu 1944 r. koncentrowała tu swoje oddziały przed atakiem na pociąg niemiecki na linii Podbrodzie - Łyntupy oraz po walkach w Janiszkach, a w dniu 4 lipca 1944 r., pod Czeranami (ok. 2 km na północny-wschód od Balingródka) miała miejsce potyczka wchodzącej wówczas w skład 2 Zgrupowania AK 4 Brygady AK „Narocz” por. Longina Wojciechowskiego „Ronina” z oddziałem niemieckim. Siły 2 Zgrupowania AK zmierzały w kierunku Wilna, aby tam wziąć udział w operacji „Ostra Brama” – próbie wyzwolenia Wilna przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Na cmentarzu balingródzkim pochowany jest też prof. Ryszard Biehler (1875-1945) – leśnik, profesor Uniwersytetu Poznańskiego, w l. 1918-1920 dziekan Wydziału Leśnego SGGW (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie), od 1921 r. inspektor Zarządu Okręgowego Lasów Państwowych w Wilnie, w l. 1924-1939 kierownik Zakładu Hodowli Lasu na Uniwersytecie Poznańskim. Prof. Biehler w okresie międzywojennym był właścicielem małego folwarku Porzecze, położonego na przeciwległym brzegu Wilii, w sąsiedztwie Punżan. Aresztowany przez władze sowieckie w 1944 r. został wypuszczony z więzienia wiosną 1945 r. i wkrótce zmarł. W 2015 r. grób prof. Biehlera został odnaleziony i odnowiony przez polskich naukowców z Katedry Użytkowania Lasu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, którzy umieścili na nagrobku pamiątkową tablicę. Z Balingródka do 2005 r. można było jedynie przeprawić się łódką - promem na drugi brzeg rzeki, aby zwiedzić interesujące miejscowości: Punżany i Bujwidze. Do niedawna okolica ta była prawdziwym odludziem. W listopadzie 2005 r. oddano do użytku nowy most łączący Punżany z Balingródkiem (do tej pory najbliższa przeprawa przez Wilię znajdowała się w Niemenczynie, a przez Żejmianę w Podbrodziu i okolicach jeziora Iłga (Pailgio) - w Drużylach - aby się dostać np. do Bujwidz samochodem trzeba było nadkładać ok. 50 km - teraz jest to odległość 4 km). Jesienią 2007 r. zakończono prace nad utwardzeniem dróg dojazdowych do mostu. Z Balingródka wracamy do Punżanek, gdzie skręcamy na południowy wschód i po około 3 km docieramy do wioski Borejszuny zwanej też Barejszuny (Bareišiūnai), malowniczo położonej wśród jezior, w pagórkowatej okolicy. We wsi zachowało się kilka starych drewnianych domów, uwagę zwraca szczególnie jeden stojący na pagórku z ładnym, rzeźbionym gankiem, zbudowany w l. 20-tych XX w. Z Borejszun idąc na południowy zachód, przez las można dojść do Wilii w okolicach Bujwidz, a po przejściu wiszącego mostu, dotrzeć do samych Bujwidz. Niecały kilometr od Borejszun leży malownicze jezioro Karockie (Karackiai) - największe i chyba najpiękniejsze z 12 leśnych jezior tej okolicy. Jest tu mała plaża i pomost, a także miejsce biwakowe. Latem mieszkańcy okolicznych wiosek spędzają tu czas wolny. Jezioro jest ze wszystkich stron otoczone lasami i bardzo czyste, w pobliżu nie ma żadnych zabudowań, cisza, spokój i oddalona o kilkaset metrów granica państwa, którą wyznacza meandrująca wśród lasów Wilia. Jest to jezioro polodowcowe, podobnie jak wszystkie inne na tym obszarze. Od Wilii oddziela je wysoki wał - morena ukształtowana przez lodowiec. Znad jez. Karockiego wyruszamy piaszczystą drogą na północ, a następnie na północny wschód i po ok. 5 km docieramy do dużej wsi Preny (Prienai), leżącej tuż przy granicy litewsko-białoruskiej, przy ujściu rzeczki Bołoszanki do Wilii, która w tym miejscu zmienia swą nazwę, stając się rzeką Neris. Teren z pagórkowatego i lesistego zmienia się nagle na płaski i typowo rolniczy - dominują pola i łąki. Miejscowości tej nie należy mylić z miastem Prienai, położonym nad Niemnem, w południowej części Litwy.
Początki miejscowości sięgają XVIII w. - należała wówczas do rodu Brzostowskich herbu Strzemię - w posiadaniu tej rodziny była prawdopodobnie do trzeciego rozbioru Polski (ostatni właściciel - Michał hr. Brzostowski - starosta sądowy miński - wzmiankowany jest jeszcze w 1795 r.), w XIX w. wieś należała do rosyjskich dóbr skarbowych, istniała wtedy przy drodze do Podbrodzia karczma, która spaliła się w końcu tego wieku razem z dużą częścią wsi; mniej więcej obok tego miejsca stoi dziś przydrożny drewniany krzyż. W czasie Powstania Styczniowego, wiosną i latem 1863 r. w okolicach Pren (koło przysiółka Aloksa, obecnie po stronie białoruskiej) kilkakrotnie przeprawiały się przez Wilię oddziały powstańcze, m.in. oddział partyzancki Gustawa Czechowicza – jeden z największych, działających wówczas w powiecie święciańskim. Według spisu z 1873 r. wieś posiadała wówczas 114 mieszkańców. Przed 1939 r. miejscowość należała do parafii kiemieliskiej, na obszarze powiatu święciańskiego woj. wileńskiego. W okresie międzywojennym we wsi istniała szkoła. Jak wspominała najstarsza mieszkanka wsi - p. Helena Szukiewicz - była to szkoła jednoklasowa, w której w l. 20-tych i 30-tych pracowali nauczyciele: Bronisław Łosieczko i Marszewicz (imię nieznane), a w l. 1930-1939 nauczycielką była także Eugenia Dlouhy (później Babicz). Spisy nauczycieli powiatu święciańskiego z 1922 r. i 1928 r. wymieniają ponadto nauczycieli: Piotr Szczemirski-dyrektor szkoły (1922 r.), Romuald Salkiewicz (1928 r.).  W 1934 r., z materiałów uzyskanych z rozbiórki dawnego niemieckiego drewnianego magazynu na zboże z czasów I wojny światowej, wybudowano tu nową szkołę. Przed 1914 r. w Prenach prowadzono tajne nauczanie języka polskiego - mieszkańcy wsi przywozili z Wilna nauczyciela, którego własnym kosztem utrzymywali i ukrywali przed carską policją w kolejno zmienianych domach, gdzie odbywały się tajne lekcje czytania i pisania po polsku (we wsi istniała wówczas także szkoła rosyjska, do której mieszkańcy bardzo niechętnie posyłali swe dzieci). W 1938 r. wieś liczyła 85 domów i posiadała 442 mieszkańców. W l. 1936-1943 sołtysem w Prenach był Stanisław Misiewicz, aresztowany przez Sowietów w 1944 r., zmarł w więzieniu, prawdopodobnie w Wilnie. W 1938 r. we wsi zorganizowano również oddział Związku Strzeleckiego, którym dowodził Paweł Kozakiewicz, poległy w kampanii wrześniowej 1939 r. Po wojnie większa część parafii wraz z kościołem w Kiemieliszkach znalazła się na terenie Białoruskiej SRR, co nie przeszkadzało mieszkańcom Pren uczęszczać na msze do oddalonego zaledwie o 5 km kościoła kiemieliskiego, bo granica między republikami radzieckimi istniała tylko na papierze. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w 1991 r. granicę zaczęto stopniowo uszczelniać i ograniczać ruch graniczny tak, że obecnie małe przejście graniczne otwierane jest rzadko, głównie na święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc jedynie dla osób zameldowanych w tej gminie i posiadających specjalne zezwolenia. Zachowało się kilka drewnianych domów z początku XX w. Szczególnie interesujący jest drewniany dom z 1931 r. o pięknie rzeźbionych nadokiennikach i szczytach, stojący przy budynku szkoły. W XIX i XX wieku istniał we wsi na obecnie granicznej rzeczce Bołoszance młyn, należący do rodziny Wąsowiczów, którego resztki zachowały się do dziś. Większość domów jest nowa, murowana, wybudowana w l. 70-tych. Znajduje się tu końcowy przystanek autobusu z Podbrodzia. We wsi jeszcze w latach 90-tych XX w. działały: szkoła podstawowa, przedszkole oraz dom kultury - wszystkie te placówki, likwidowane w kolejnych latach, obecnie są nieczynne. Dzieci z Pren, po zamknięciu szkoły podstawowej w niedalekich Magunach w 2014 r., pobierają naukę w szkole podstawowej w Bujwidzach lub w gimnazjum w Podbrodziu. Do niedawna, jedyną placówką kulturalno-oświatową, jaka tu działała, była mała biblioteka. Latem 2019 r., w przebudowanym budynku dawnego przedszkola, oddano do użytku Centrum Wspólnoty Wiejskiej, gdzie organizowane są imprezy kulturalne, a obok także plac zabaw dla dzieci. Znajduje się tu także punkt medyczny oraz sklep spożywczy. Miejscowość jest zamieszkana w większości przez Polaków. Uwagę zwracają zadbane obejścia i domy, a także nocne oświetlenie ulic, w niektórych obejściach zobaczyć też można drewniany lub murowany budynek zwany łaźnią lub ruską banią - to miejsce służące zarówno do mycia, jak i spotkań towarzyskich mieszkańców wsi i ich gości. Mimo regresu w kwestiach kulturalno-oświatowych (likwidacja szkoły, przedszkola i domu kultury), widoczna jest niewielka poprawa warunków ekonomicznych po wejściu Litwy do Unii Europejskiej (w porównaniu do okresu zastoju gospodarczego lat 90-tych XX w.) - pomogły tu także dopłaty unijne dla rolników (choć niestety skorzystała z nich tylko niewielka część mieszkańców tych okolic) - ludzie sporo zainwestowali w wymianę sprzętu rolniczego i odnowienie gospodarstw, a także w ziemię, stopniowo zwracaną tamtejszym Polakom. W czasach radzieckich istniał tu kołchoz im. Przykazań Ilicza, jakie to były jednak przykazania, nikt z mieszkańców nie wiedział i nie potrafi nic powiedzieć na ten temat. Kołchoz ten - jeden z przodujących w regionie - zawsze rywalizował z sąsiednim kołchozem im. Adama Mickiewicza w Magunach. Dziś po założonym w 1949 r. kołchozie pozostały smutne, rozpadające się i zarastające trawą ruiny, stopniowo rozbierane przez mieszkańców wsi. O kołchozie informował także duży, pomalowany na złoto, medalion z profilem Lenina, przymocowany do dużego głazu, umieszczonego przed budynkiem zarządu kołchozu. Około 1991 r. medalion został zdjęty i słuch o nim zaginął - do dziś pozostał tylko ślad na kamieniu. Podobne ślady pozostały na głazie, leżącym przy drodze do Magun, na którym kiedyś umocowana była tablica z nazwą kołchozu. Do niedawna we wsi stała jeszcze niesamowita rozpadająca się stacyjka benzynowa z archaicznymi, rdzewiejącymi dystrybutorami, chyba jeszcze z l. 60-tych (w czasach radzieckich miejscowość leżała na ruchliwym szlaku Uciana - Malaty - Podbrodzie - Świr - Postawy - Połock), obecnie także nie ma po niej śladu. We wschodniej części wsi zachował się natomiast stary cmentarz z XIX w. - obecnie są tam tylko mogiły ziemne i kilka krzyży. Na cmentarzu tym nie prowadzi się pochówków od czasów II wojny światowej. Najważniejszym zabytkiem Pren jest jednak grodzisko prehistoryczne zwane przez miejscowych Wierszupką lub Wirszupką (z lit. "virš upės" - nad rzeką), usytuowane na południe od wsi, na wysokim brzegu Wilii, o czym informuje ustawiony w l. 70-tych XX w. obelisk z tablicą. Grodzisko jest ma wymiary 40 m długości na szczycie i 10 m szerokości, znajduje się ok. 15 m nad poziomem rzeki. Miejscowa legenda głosi, że w tym miejscu stał niegdyś kościół, który zapadł się pod ziemię i podobno czasem o północy można tam usłyszeć bicie dzwonów. Z Wierszupki roztacza się wspaniały widok na przełom Wilii, bardzo malowniczy w tym miejscu. Na zachód od grodziska odnaleziono resztki dawnej osady. Podczas przeprowadzonych w 1979 r. badań archeologicznych natrafiono na fragmenty ceramiki. Na wschód od Pren, w odległości 5 km, już na terenie Białorusi, leży duża wieś - dawne miasteczko - Kiemieliszki z pięknym drewnianym kościołem z XVIII w. Aby jednak do niego dotrzeć trzeba wrócić do Wilna, a następnie przejechać przez przejście graniczne Kotłówka, a potem miejscowości Michaliszki i Podolce. Zamiast 10 km (w obie strony) robimy więc ok. 300 km, a dodatkowo czekamy min. 1-2 godziny na granicy w każdą stronę. Miejscowość tą opisuję osobno, jako że nie da się obecnie włączyć jej do omawianej trasy turystycznej. Z Pren ruszamy więc piaszczystą drogą na północny wschód wzdłuż granicy. Mijamy ostatni dom we wsi z numerem jeden, przypominający mały dworek, z dużym oszklonym gankiem - werandą, starymi okiennicami i dachem naczółkowym. Stoi po prawej stronie, w sadzie, nieco oddalony od drogi. Po lewej stronie w dali widać kępę drzew - to resztki sadów - pozostałości wsi Skajstaszyle (Skaistašilis). To smutny przykład kolektywizacji. Mieszkańcom wsi po wojnie nakazano wstąpić do kołchozu. Ponieważ odmówili władze zastosowały represje, doprowadzając do wyludnienia, całkowitego upadku i zniszczenia krnąbrnej miejscowości. Oprócz zdziczałej resztki sadów o tym, że była tu kiedyś wieś przypomina tylko spróchniały, pochylony, zarośnięty krzyż przydrożny. W październiku 1944 r., pod Skajstaszylami, miała miejsce potyczka grupy żołnierzy Armii Krajowej ze ścigającym ją sowieckim oddziałem NKWD. W walce zginęło wówczas czterech żołnierzy AK o nazwiskach: Alochno, Wierzbicki, Fiodorowicz, Pietrusewicz. W okolicach Skajstaszyl odkryto pokłady torfu, wydobywanego obecnie na dużą skalę. Na północny wschód od dawnej wsi, w lesie znajduje się malownicze jeziorko zwane obecnie Skajstaszylskim (Skaistašilė), a dawniej Dziatłowina lub Dzięcioł. Dotrzeć do niego bardzo trudno, otoczone bagnami, jest rajem dla dzikiego ptactwa i myśliwych - spotkać tu można m.in. cietrzewia o charakterystycznym ubarwieniu dla którego warto tu przybyć wiosną, aby o świcie posłuchać wspaniałego koncertu - tokowania cietrzewi.
Wracamy na gościniec, aby wkrótce dotrzeć do wsi Andrukiańce zwanej też Andrukańce (Andriukėnai). We wsi zachowało się kilka starych drewnianych chat z przełomu XIX i XX w. Najstarsza chałupa z k. XIX w. znajduje się tuż przy wjeździe do miejscowości, po lewej stronie. Większość mieszkańców wsi to Polacy, niektórzy noszą nazwisko Andrukianiec. Przed 1939 r. we wsi działała jednoklasowa szkoła podstawowa, w której nauczycielką była m.in. Zofia Sylwanowiczówna (1922 r.). W 1938 r. wieś liczyła 26 domów i posiadała 111 mieszkańców. Ruszamy dalej, mijamy po lewej stronie d. zaścianek Weble, gdzie zachowało się kilka pięknych chat z przełomu XIX i XX w. i wkrótce wchodzimy w las. Mijamy drogę skręcającą na wschód - prowadzi do dawnego majątku Bołosza (Baluoša), stanowiącego w XVIII w. własność Pakoszów, następnie Przesieckich, w XIX wieku należącego do Koszczyców, a od ok. 1831 r. do rodziny Przemienieckich herbu Drzewica. Przemienieccy w XVIII w. byli wileńską rodziną kupiecką. Jeden z jej przedstawicieli - Nikodem Przemieniecki (1740-1808) - w latach 1786-1808 był burmistrzem Wilna, w 1790 r. został nobilitowany (nadany herb Drzewica), co potwierdził sejm grodzieński w 1793 r. Majątek w Bołoszy kupił prawdopodobnie jeden z jego synów - Antoni lub Benedykt. Wnuk Nikodema Przemienieckiego - również Nikodem (1808-1859, syn Benedykta) - w 1833 r. wylegitymował się ze swojego szlachectwa, potwierdzając je wpisem do ksiąg szlachty guberni wileńskiej. Przemienieccy byli właścicielami Bołoszy przynajmniej do I wojny światowej. Na początku XX w., jako właściciele, wzmiankowani są Ewa Przemieniecka i Władysław Przemieniecki (syn Nikodema). W tym czasie majątek był już podzielony - część należąca do Przemienieckich funkcjonowała pod nazwą Stara Bołosza, natomiast druga część pod nazwą Nowa Bołosza należała do rodziny Uszackich, którzy byli jej właścicielami także w dwudziestoleciu międzywojennym. Dwór nie zachował się do naszych czasów, pozostały jedynie resztki parku dworskiego. Znajduje się tam także ciekawy zabytek - jest to samotny granitowy pomnik-obelisk, poświęcony Nikodemowi Przemienieckiemu - właścicielowi Bołoszy w XIX w., zm. w 1859 r. i jego żonie Emilii zm. w 1847 r., pochowanych w tym miejscu. Obelisk jest w dobrym stanie. Wieńczący go niegdyś żeliwny krzyż został ułamany, ale pozostawiono go obok pomnika. Przy okazji warto dodać, że w XVIII i XIX w. w Bołoszy istniała drewniana kaplica, zbudowana przez Kazimierza Pakosza ok. poł. XVIII w., rozebrana prawdopodobnie na pocz. XX w. W okresie międzywojennym działał w Bołoszy nieistniejący dziś młyn wodny należący do rodziny Wąsowiczów, a także dwuklasowa szkoła podstawowa, w której nauczycielkami były m.in. Zofia Sylwanowiczówna i Helena Liukowska (1928 r.). W czasie II wojny światowej na tym terenie operowały oddziały partyzanckie AK, m.in. w kwietniu 1944 r. połączone oddziały 4 i 5 Brygady AK z sukcesem przeprowadziły akcję rozbicia rekwizycyjnej kompanii niemieckiej ściągającej kontyngenty rolne w okolicznych wsiach. Trzymając się głównego traktu, po chwili wychodzimy z lasu, docierając do zaścianka Dolniki (Dalininkai). Trzeba dodać, że zimą trasę Preny-Dolniki można pokonać jedynie saniami. Któregoś wieczora, po "paru głębszych", wracając z wizyty u rodziny, zakręceni w skóry i koce, ze śpiewem na ustach jechaliśmy kłusem saniami tą drogą, wrażenia są niesamowite. Dolniki to dziś mały przysiółek - kilka drewnianych domów, otoczonych pięknymi lasami. "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" podaje, że w 1866 r. był to folwark z 3 budynkami mieszkalnymi (zapewne dwór i zabudowania dworskie), w których zamieszkiwały 22 osoby. Na pocz. XX w. i w dwudziestoleciu międzywojennym właścicielami miejscowego majątku była rodzina Rudzińskich. Dwór nie zachował się do naszych czasów - został rozebrany w l. 60-tych XX w. Był to drewniany budynek o wymiarach 18,5m x 9,5m x 3m, kryty dachówką, zbudowany około 1850 r. Niemiecka lustracja majątku z 1943 r. wykazała, że już wtedy dwór był w złym stanie technicznym. Cechą charakterystyczną dworku był czterokolumnowy ganek poprzedzający główne wejście oraz tradycyjny dwutraktowy układ pomieszczeń. Do zabudowań dworskich należały także: czworaki, chlew, obora, stajnia, obowiązkowa na tych terenach łaźnia - wszystkie drewniane kryte strzechą, a także drewniany magazyn - lamus kryty dachówką. Dwór otaczał mały - 1 hektarowy park oraz 1,5 hektarowy sad. Dziś po sadzie nie ma śladu, a dawny park przypominają jedynie: stary blisko dwustuletni dąb oraz kilka starych lip rosnących przy trakcie do Gasparyszek. W cieniu starych lip w 1999 r. ustawiono drewniany krzyż z małą kapliczką. W 2018 r. krzyż ten, będący już w złym stanie, został zastąpiony przez nowy ozdobny krzyż ze stali, ufundowany przez Piotra Pietkiewicza, a wykonany przez miejscowego mistrza kowalskiego Tadeusza Szadziańca. Obok ustawiono drewniane ławeczki, skąd roztacza się piękny widok na okoliczne pola i lasy. W dniu 17 sierpnia 2018 r., we wsi, odbyła się uroczystość poświęcenia krzyża przez proboszcza parafii podbrodzkiej ks. dr Włodzimierza Sołowieja. Przez Dolniki i Bołoszę przebiega dawny główny trakt handlowy tych okolic Uciana - Malaty - Podbrodzie - Świr (trakt ten na tarasie naszej wycieczki porzuciliśmy w Kłaczunach). Latem 1831 r. właśnie tą drogą przechodziły idące od Podbrodzia w stronę Kiemieliszek i Michaliszek oddziały powstańcze gen. Dembińskiego zmierzające okrężną drogą ze Żmudzi przez Wileńszczyznę, Nowogródczyznę, Grodzieńszczyznę, Podlasie i Mazowsze do Warszawy. Z Dolnik ruszamy na północ drogą gruntową i wkrótce wchodzimy w las. Lasy w tej okolicy są mieszane, ze zdecydowaną przewagą drzew liściastych, rosną na podmokłych, bagnistych terenach i nazywane są rojstami. Bez przewodnika lepiej się nie zapuszczać w nie głębiej, stanowią za to wymarzone miejsce dla myśliwych, czasem się tu pojawiających, jak również mogłyby być bardzo ciekawe dla amatorów bezkrwawych łowów - fotografujących przyrodę. Niektóre miejsca są wręcz idealne dla obserwatorów przyrody, a bliskość granicy i brak większych skupisk ludzkich sprawiają, że dość licznie występują tu takie gatunki zwierząt jak np. wilki, dziki, łosie, jelenie, sarny, lisy, czy bobry. Tamy i siedliska bobrów zwane żeremiami można czasem wypatrzyć na jakiejś małej leśnej rzeczce czy kanale. Pięciokilometrowa droga do Gasparyszek zwanych też Gasperyszkami (Gaspariškiai) biegnie przez prawie bezludną okolicę. W Gasparyszkach w XIX w. istniał dwór, a w 1863 r. właściciel miejscowego majątku Edward Bortkiewicz brał udział w Powstaniu Styczniowym; sam majątek był bazą zaopatrzeniową powstańców (aresztowany za udział w powstaniu Antoni Paukszta na przesłuchaniu zeznał, że do majątku Gasperyszki przychodzili powstańcy, którzy czytali tamtejszym włościanom manifesty Rządu Narodowego). W kwietniu 1863 r. Bortkiewicz zostaje aresztowany, osądzony i skazany na wygnanie do gubernii Tomskiej z pozbawieniem praw i konfiskatą majątku. Przed 1939 r. istniała tu jednoklasowa szkoła podstawowa, w której nauczycielką była m.in. Helena Jelińska (1928 r.). Dawniej duża wieś, została wyludniona po II wojnie światowej. Zachowało się tu jednak kilka interesujących drewnianych domów z pocz. XX w., m.in. dom z rzeźbionymi nadokiennikami oraz stary drewniany lamus-gumno przy drodze do Dolnik. W Gasparyszkach skręcamy na zachód, mijamy kilka domów i drewniany krzyż stojący w centrum wsi, którą wkrótce opuszczamy i po około 2 km, po drodze mijając skrzyżowanie z drogą do wsi Szylele (Šileliai) i samotnie stojący przy drodze zabytkowy dom i lamus z pocz. XX w. docieramy do dawnego majątku i wsi Skirlany (Skirlėnai). W XVIII w. i na pocz. XIX w. tutejszy majątek był własnością Soroków z niedalekiego Sorokpola, a następnie, aż do 1939 r. rodziny Pożaryskich, którzy prawdopodobnie w k. XIX w. lub na pocz. XX w. wybudowali tu drewniany dwór, widoczny na fotografii z 1938 r. w naszej galerii. Dwór posiadał dwutraktowy układ pomieszczeń, dach naczółkowy i czterokolumnowy, drewniany ganek. Po 1945 r. dwór zamieszkiwały dwie rodziny, a po wyprowadzeniu się jednej z nich, lewą część budynku rozebrano i do dnia dzisiejszego zachowała się tylko prawa połowa dworu, a w miejscu ganku zbudowano drewnianą werandę. Od drogi z Gasparyszek i przydrożnego krzyża do dworu prowadzi zabytkowa aleja klonowa. Około 50 m na południe od dworu natrafiamy na ciekawy zabytek - drewniany dom z przełomu XIX i XX w. - jeden z najstarszych w tej okolicy. Budynek jest dużych rozmiarów, ma wysoki czterospadowy dach, a wejście poprzedza mały ganeczek. Dach budynku kryty pierwotnie gontem, obecnie pokrywa papa, spod której wyziera gdzieniegdzie stare gontowe poszycie. Niestety stan obiektu jest zły i chociaż właściciele zapowiadają rychły remont, to być może są to ostatnie chwile tego zabytku - warto więc pospieszyć się, aby go zobaczyć. Ze Skirlan żwirowo-piaszczystym traktem ruszamy na zachód, po kilkuset metrach droga główna odchodzi na północ, a my, skręcając z niej w boczną polną drogę, trzymamy się wciąż zachodniego kierunku, który następnie, zmienia się na południowy. Po ok. 2 km licząc od Skirlan, docieramy do wsi Zaciszki (Zatiškės). We wsi zachowała się drewniana zabudowa z pocz. XX w. oraz ciekawy zabytek - ukryta w kępie drzew, na zachód od wsi, kapliczka-pomnik z 1922 r., zbudowana przez Antoniego Jurgielańca z Podbrodzia. Inną atrakcją tej miejscowości są piękne widoki, roztaczające się dookoła wsi, m.in. widok na niedalekie Korkożyszki. Z Zaciszek możemy dotrzeć do Kłaczun i szosy Podbrodzie-Preny lub wrócić przez Skirlany w stronę Gasparyszek i ok. 500 m przed wsią skręcić na północ, aby po ok. 2 km dotrzeć do dużej miejscowości Powiewiórka (Pavoverė), leżącej przy szosie Podbrodzie-Święciany. Wieś w XVIII w. była własnością Soroków i nazwana od ich nazwiska Sorokpolem. Przed 1939 r. działała tu szkoła podstawowa, w której nauczycielem był m.in. Michał Łukaszewicz. W 1938 r. Powiewiórka liczyła 26 domów i posiadała 149 mieszkańców, a sąsiadujący ze wsią majątek Sorokpol posiadał 4 budynki, w których mieszkało 45 osób. Głównym zabytkiem i ozdobą Powiewiórki jest drewniany kościół p.w. św. Kazimierza zbudowany w 1774 r. W kościele tym 15 grudnia 1867 r. został ochrzczony Józef Piłsudski - przyszły Marszałek Polski, urodzony w pobliskim Zułowie. Zachowała się oryginalna chrzcielnica z XVIII w. użyta także do chrztu Marszałka. W chórze nad wejściem wisi ozdobna tablica z l. 30-tych XX w. także upamiętniająca to wydarzenie. Zgodnie z relacją p. Janusza Mackiewicza, tablica ta została ufundowana przez rodzinę Mackiewiczów, przed 1939 r. zamieszkałą w zaścianku Wincentowo (obecnie Vincentavas) k. Zułowa. We wnętrzu świątyni uwagę zwracają neogotycki ołtarz główny z XIX w., osiemnastowieczne obrazy "Św. Franciszek" i "Św. Antoni", dziewiętnastowieczna malutka drewniana ambona oraz małe organy również z XIX w. Wejście na teren kościelny poprzedza murowana brama z XIX w., a do samej świątyni czterosłupowy drewniany ganek z daszkiem. Obok kościoła znajduje się drewniana dwukondygnacyjna dzwonnica z 1875 r. z trzema osiemnastowiecznymi dzwonami. Kościół powiewiórski często odwiedzają polskie wycieczki. W okresie luty 2008 r.-październik 2009 r. Świdnica k. Wrocławia - miasto współpracujące z rejonem święciańskim - zorganizowała zbiórkę pieniędzy na remont powiewiórskiego kościoła. W najgorszym stanie był gontowy dach świątyni, który przykryty eternitem, zbutwiał i zaczął przeciekać. Akcję miasta Świdnicy wsparło wielu prywatnych darczyńców, a także dofinansowało polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Kuria Wileńska. Jesienią 2009 r. rozpoczęto remont - w październiku i listopadzie spróchniały gont zdarto i częściowo położono nowe gontowe poszycie - pierwsza część prac remontowych została zakończona przed Świętami Bożego Narodzenia 2009 r. Dlasze prace prowadzone były wiosną 2010 r. i zakończyły się w kwietniu 2010 r. Obecnie, zarówno kościół, jak i dzwonnica posiadają już nowy gontowy dach. W 2019 r., z pomocą polskiej gminy Przechlewo, wyremontowano zabytkową bramę, a w 2020 r., staraniem Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą Polonika, odrestaurowano kamienne schody przed wejściem do świątyni. Na przykościelnym cmentarzu odnaleźć można nagrobek Wincentego Czerwińskiego (zm. w 1855 r.) - Sekretarza Sądu Powiatowego Wilkomierskiego, a nieco dalej, na cmentarzu parafialnym, ciekawy nagrobek Witolda Szczemirskiego - żołnierza Wojska Polskiego z 13 Pułku Ułanów, poległego w bitwie pod Niemenczynem 19 października 1920 r., w czasie walk polsko-litewskich o Wileńszczyznę. Obok kościoła uwagę zwraca drewniany dom z przełomu XIX i XX w., z rzeźbionym gankiem i nadokiennikami, latem tonący w zieleni i kwiatach. Zabytkowych drewnianych domów zachowało się tu kilka, z których jeden stoi przy szosie do Święcian. Inną ciekawostką jest fakt, że we wsi i okolicach mieszkają potomkowie rosyjskich staroobrzędowców zwanych starowierami, którzy w XVII w. nie uznali reform przeprowadzonych w Prawosławiu przez patriarchę Nikona, odłączyli się od rosyjskiego kościoła prawosławnego i uciekając przed prześladowaniami władz carskich osiedli w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim. Wyróżniali się m.in. przestrzeganiem surowych zasad i nakazów religijno-obyczajowych, np. nie wolno im było pić alkoholu, czy palić tytoniu, służyć w wojsku, a także wyglądem - mężczyznom nie wolno było golić bród. Do prac polowych nie używali sprzętu zmechanizowanego, stosując jedynie tradycyjne, archaiczne narzędzia. W Powiewiórce znajduje się obecnie strażnica graniczna, kontrolująca granicę litewsko-białoruską w tym rejonie. Około 4,5 km na północny-wschód od Powiewiórki leży miejscowość Guże (Gužiai). We wsi zachowały się pozostałości drewnianej zabudowy z pocz. XX w., lecz przede wszystkim jest to nieznane turystom i nieopisane dotąd miejsce polskiej martyrologii. W dniu 28 lutego 1942 r. niezidentyfikowany oddział nazistowskiej policji dokonał tu mordu kilku mieszkańców wsi, prawdopodobnie w ramach akcji odwetowej lub donosu (podobno miejscowy pastuch wskazał wieś jako miejsce przechowywania broni), a zamordowani byli członkami 23-osobowej polskiej grupy dywersyjno-sabotażowej ZWZ-AK pod dowództwem Stanisława Szklenika z Podbrodzia, działającej na linii kolejowej Podbrodzie-Nowe Święciany). Wybranych mieszkańców, dzień wcześniej, zamknięto w stodole bez okryć, po czym następnego dnia, kilku z nich rozstrzelano na miejscu (w tym Stefanię Żejmo, która zginęła ratując swojego nastoletniego syna), a pozostałych zabrano w nieznanym kierunku i zapewne zgładzono, ponieważ nigdy już się nie odnaleźli. Obecnie miejsce egzekucji zaznaczone jest metalowym niskim ogrodzeniem na planie prostokąta o wymiarach ok. 6m x 2,5m, w centralnej części stoi duży żelazny krzyż, na którym umocowane zostały dwie aluminiowe tablice z nazwiskami i imionami zamordowanych i zaginionych. Brak informacji, czy zamordowane osoby zostały tutaj pochowane, ale jest to bardzo prawdopodobne, gdyż duże wymiary ogrodzonej powierzchni tego miejsca wskazują na zbiorową mogiłę, jednak bez specjalistycznych badań archeologicznych nie da się tego potwierdzić. Wracamy do Powiewiórki, skąd można wrócić autobusem do oddalonego o 5 km Podbrodzia lub zwiedzić jeszcze położony 10 km na wschód Zułów (Zalavas). Do Zułowa można dotrzeć wygodną szosą Podbrodzie-Święciany, pomijając jednak kilka ciekawych miejscowości, leżących kilka kilometrów na południe od szosy. Warto więc porzucić wygodną asfaltową drogę i wyruszyć z Powiewiórki na południowy-wschód, żwirowo-piaszczystym traktem, w stronę zaścianka Szymonowo (Simanavas) - cichego zakątka, malowniczo położonego wśrod lasów. Około kilometra za Szymonowem trafiamy do wsi Piorki (Piorkos), w której zachowało się kilka drewnianych domów z pocz. XX w. Inna atrakcją tej miejscowości jest czyste i spokojne jezioro Piorki (Piorkų). Nad jeziorem, tuż przy drodze jest dobre zejście do wody i miejsce na biwak. Po odpoczynku, tym samym traktem, kierujemy się dalej na wschód, w stronę granicy z Białorusią i wkrótce docieramy do przysiółka Okolonia (Akolionija), położonego również nad jeziorem o nazwie Szkejmis (Skeimis), gdzie obejrzeć można opuszczony stary drewniany dom z pocz. XX w. Zarówno Szymonowo, Piorki, jak i Okolonia to bardzo małe miejscowości, liczące po kilkunastu mieszkańców każda - cisza, spokój i piękne krajobrazy, to atuty tych okolic. Zbliżając się do Zułowa mijamy zaścianek Wincentowo (Vincentavas) z drewnianą zabudową z pocz. XX w. i po ok. 1 km jesteśmy w dawnym majątku Zułów (Zalavas), w którym w 1867 r. urodził się Józef Piłsudski - przyszły Marszałek Polski, a także jego bracia: znany dziewiętnastowieczny etnograf - Bronisław Piłsudski (ur. w 1866 r., zm. w 1918 r. w Paryżu), który po zesłaniu na Syberię (za udział w zamachu na cara Aleksandra III) przez 15 lat badał żyjące tam plemiona, Jan Piłsudski (ur. w 1876 r., zm. w 1950 r. w Londynie) - prawnik, w 1922 r. poseł na Sejm Wileński, następnie przed 1939 r. poseł na Sejm RP, wicemarszałek Sejmu, minister Skarbu RP i wiceprezes Banku Polskiego (więcej informacji na temat Jana Piłsudskiego w naszej galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego") oraz Adam Piłsudski (ur. w 1869 r., zm. w 1935 r.) - przed 1939 r. wiceprezydent Wilna i senator RP. Majątek w XIX w. był własnością Michałowskich, a następnie Billewiczów (w 1856 r., na skutek działów rodzinnych, przypadł małoletniej wówczas Marii Billewiczównie - przyszłej matce Marszałka Piłsudskiego). W 1863 r. poprzez małżeństwo Marii Billewiczówny z Józefem Wincentym Piłsudskim przeszedł do rodziny Piłsudskich. W czasie Powstania Styczniowego 1863 r. jeden z pierwszych polskich oddziałów partyzanckich w powiecie święciańskim został zorganizowany właśnie w Zułowie już pod koniec stycznia 1863 r. (pod dowództwem Feliksa Wysłoucha i Buchowieckiego), a sam majątek był jednym z ważniejszych lokalnych ośrodków powstania. Drewniany dwór Piłsudskich nie zachował się do naszych czasów - spłonął w lipcu 1875 r., wraz z większą częścią zabudowań dworskich - do dziś pozostały tylko piwnice i podmurówka (budynek miał wymiary 29,15 m x 14,55 m). Piłsudscy sprzedali majątek w 1882 r. W 1892 r., Zułów kupił Rosjanin Klimow, a następnie od niego majątek odkupił inny Rosjanin - kapitan Kuronosow, który mieszkał tu do 1915 r. Po I wojnie światowej i ustaleniu granic Polski, majątek stał się własnością polskiego Skarbu Państwa. Latem, jesienią i zimą 1933 r. przebywał w Zułowie malarz Zenon Kononowicz (ur. 1903, zm. 1971), który namalował tam ok. 200 pejzaży okolic Zułowa, a także portrety mieszkańców tej miejscowości. We wspomnieniach tak opisywał ostatni, niezbyt komfortowy odcinek podróży - ze stacji kolejowej w Podbrodziu do zułowskiego majątku: "Droga, którą trzeba przebyć furą te 15 km - zanotował - miejscami po prostu jest niemożliwa i wygodniś kląłby na pewno, potłukłszy sobie mocno siedzenie na takiej furze o ciężkich masywnych kołach. Lecz ja, przyzwyczajony do wszystkiego, nie odczuwałem ani złej drogi, ani gorszej jeszcze fury. W drodze do Zułowa nie słyszałem nawet, co mi woźnica opowiadał. Całą uwagę moją pochłaniał piękny widok, jaki roztoczył się przede mną, gdy wyjechaliśmy za miasteczkiem Podbrodziem na trakt duży, który wiedzie od Podbrodzia do Święcian i het jeszcze dalej". Kononowicz zachwycił się malowniczymi krajobrazami okolic Podbrodzia i Zułowa, a także mieszkańcami tej ziemi, jak póżniej wspominał: "Dla mnie [Zułów] był i jest najpiękniejszym zakątkiem natury, jaki kiedykolwiek widziałem. A przecież znam dość dużo miejscowości, jak Anticolo-Corado, Cervara, Subiaco z okolicy Rzymu, albo Fiesole, znana wszystkim miejscowość koło Florencji, albo też piękne krajobrazy południowej Francji. Nie ma wprawdzie w Zułowie cukierni, sal dancingowych, kabaretów - nie ma, nie było i nie będzie, jak również nie ma codziennych zjadaczy chleba, którzy w Zułowie nie mogą znaleźć nic nadzwyczajnego i godnego uwagi, lecz jest tam życie pełne prostoty i szczerości obyczajów, życie pracy, życie kształcące ducha". Wystawa dzieł Zenona Kononowicza została otwarta w dużej sali warszawskiego Instytutu Propagandy Sztuki 15 marca 1934 roku - artysta zaprezentował tam m. in. obrazy "Jesień w Zułowie", "Wierzby nad Merą", "Powiewiórka w dzień świąteczny", "Jezioro Piorun w czasie deszczu". Kononowicz udokumentował na płótnie także m. in. kaplicę Michałowskich oraz zabudowania dawnego majątku Piłsudskich. Płótna z cyklu "Pejzaże zułowskie" zostały wówczas bardzo ciepło przyjęte przez krytyków sztuki, o czym świadczyły opublikowane recenzje, w większości bardzo pochlebne. W 1934 r. Związek Rezerwistów zakupił od Skarbu Państwa resztówkę pozostałą z dawnego majątku Piłsudskich z zamiarem zwrócenia jej Marszałkowi. Po śmierci Marszałka w 1935 r. powstały plany założenia w tym miejscu jego muzeum - zaznaczono specjalnie przygotowanymi granitowymi blokami zarys fundamentów dworku, uporządkowano i obsadzono okoliczny teren drzewami i krzewami dekoracyjnymi - kompozycja architektoniczna, widoczna na fotografii z 1937 r., została zrealizowana w l. 1936-1937 według projektu prof. Romualda Gutta. W ramach dodatkowych prac porządkowo-budowlanych m.in. gruntownie zrekonstruowano budynek dawnej oficyny-piekarni z 1818 r. (w której urządzono muzeum, świetlicę i czytelnię dzieł Marszałka - obecnie istniejąca tzw. oficyna), wyremontowano budynek szkoły, zbudowano oficynę mieszkalną, wzmocniono i odbudowano budynek lodowni, dokonano remontu parterowej części dawnej gorzelni, wyremontowano drogę dojazdową do majątku (od strony drogi święciańskiej), wybudowano nową stację kolejową Zułów (na linii Podbrodzie-Królewszczyzna - obecnie stacja ta nie istnieje - do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie pozostałości przedwojennej posadzki dawnego dworca kolejowego). W dniu 10 października 1937 r. prezydent RP Ignacy Mościcki zasadził w miejscu urodzenia Marszałka pamiątkowy dąb, rosnący tu do dziś. W naszej galerii można obejrzeć fotografie, ukazujące uroczystość zasadzenia dębu przez Prezydenta Mościckiego w 1937 r. oraz jak wyglądał dąb Marszałka Piłsudskiego około 1939 r. Po 1945 r. kompleks architektoniczny został zniszczony przez władze sowieckie, a na terenie majątku zlokalizowano sowchoz. W 1993 r. sprowadzeni z Polski specjaliści dokonali analizy gruntu i oględzin drzewa, które zatruwane ściekami z pobliskich zabudowań byłego sowchozu, zaczęło chorować. Grupa polskich specjalistów oczyściła i zabezpieczyła uszkodzenia na pniu i konarach. Zamontowano wówczas także metalowe ogrodzenie z inicjałami JP, istniejące do dziś, wykonane przez żołnierzy 1 pułku z Wesołej pod Warszawą. Akcja ratowania dębu zułowskiego została opisana w książce Andrzeja Firewicza "Litwa po raz drugi". Obecnie drzewem opiekują się miejscowi Polacy i harcerze, a co roku w polskie święta państwowe, głównie 11 Listopada odbywa się tu uroczyste złożenie kwiatów z udziałem przedstawicieli Ambasady RP w Wilnie. W listopadzie 2005 r., dzięki inicjatywie miejscowych Polaków, w sąsiedztwie dębu ustawiono i uroczyście odsłonięto pomnik z napisem upamiętniającym Marszałka. W uroczystości, którą uświetnił występ zespołu "Mazowsze", wzięli udział m.in. Konsul Generalny RP na Litwie oraz Przewodniczący Związku Polaków na Litwie. W kolejnych latach sukcesywnie uporządkowano ponad 4-hektarowy teren wokół dębu Marszałka Piłsudskiego, stanowiący od niedawna własność Związku Polaków na Litwie, m.in. rozebrano część ruin dawnego sowchozu, szpecących ładną okolicę - niestety, w nieco dalszej odległości od uporządkowanego miejsca urodzenia Marszałka, nadal straszą, "witając" turystów, szkielety posowchozowych ferm i magazynów.  Od 2009 r. Związek Polaków na Litwie prowadzi także zbiórkę pieniędzy na realizację projektu rewitalizacji Zułowa, w ramach którego planowane jest m.in. wybudowanie pomnika Marszałka, choć jak się wydaje, niestety porzucono ideę wiernego odtworzenia kompozycji architektonicznej prof. Gutta z 1937 r., która doskonale harmonizowała z malowniczą okolicą i zabytkowymi budynkami majątku Piłsudskich. W dniu 2 maja 2012 r., Stowarzyszenie "Wspólnota Polska", wspierając działania Związku Polaków na Litwie, rozpoczęło ogólnopolską zbiórkę pieniędzy na ratowanie Zułowa w ramach akcji "Zułów - Miejscem Pamięci Narodowej". W precesie przygotowywania nowej kompozycji architektonicznej stworzona została m.in. Aleja Pamięci ze stelami i towarzyszącymi im dębami piramidalnymi, upamiętniającymi ważne wydarzenia w historii Polski oraz wybitnych przedstawicieli narodu polskiego. W kwietniu 2017 r., z inicjatywy litewskich entuzjastów historii regionu, w Zułowie, na posesji prywatnej, przylegającej do terenu podworskiego, odsłonięto pomnik upamiętniający Bronisława i Józefa Piłsudskich, w języku litewskim. Z dawnych zabudowań dworskich zachowała się drewniana obszerna oficyna z 1818 r., z dachem naczółkowym, krytym eternitem, położonym na przedwojenny gont, a także ceglane przyziemie dawnego lamusa-wędzarni z 1872 r. (dla porównania w naszej galerii zamieściliśmy pocztówkę przedstawiającą budynek lamusa-wędzarni ok. 1935 r.). Z szosy na teren dawnego majątku prowadzi stara brukowana droga, pamiętająca jeszcze czasy Piłsudskich. Do II wojny światowej w sąsiedztwie zabudowań dworskich stały jeszcze ruiny gorzelni i drożdżowni, wybudowanych w 1872 r. przez Józefa Wincentego Piłsudskiego - ojca Marszałka. Budynki te, dziś nie istniejące, można zobaczyć na pocztówce z 1938 r. Do 1939 r., w Zułowie działała szkoła powszechna, ulokowana w dawnym budynku służby dworskiej, który również nie zachował się do naszych czasów - w szkole zułowskiej pracowali wówczas nauczyciele m.in. Adam Skokowski (1922 r.), Roman Maszczyk (1928 r.). Ciekawostką jest fakt, że przed 1939 r., na terenie dawnego majątku Piłsudskich stał krzyż upamiętniający Powstanie Styczniowe 1863 r. - został zniszczony prawdopodobnie po II wojnie światowej. Przy nieczynnej już stacyjce kolejowej, w lesie, przy dawnym nasypie kolejowym nieistniejącej już linii Podbrodzie-Królewszczyzna, po drugiej stronie szosy Podbrodzie-Święciany można odnaleźć resztki dawnej kaplicy grobowej Michałowskich z 1831 r. Na początku XXI wieku  były to już tylko dolne fragmenty ścian i bezładna kupa cegieł, stopniowo rozbierane przez mieszkańców okolicznych wsi. Zgodnie z relacją p. Janusza Mackiewicza, który odwiedził Zułów w 1971 r., kaplica Michałowskich zbudowana była w stylu klasycystycznym, na planie czworoboku, murowana z cegły, nakryta dachem dwuspadowym; w fasadzie zwieńczonej frontonem znajdowało się wejście do kaplicy obramowane 2 kolumnami przyściennymi, otwory okienne były prostokątne, bez opasek. W 1971 r. kaplica jeszcze stała, a obok niej znajdowały się dwie puste trumny oraz kamienna prostokątna tablica nagrobna z nieczytelnymi inskrypcjami w 7 rzędach - p. Mackiewiczowi udało się jedynie odczytać, że była ona poświęcona prawdopodobnie Joachimowi Michałowskiemu (ur. w 1744 r., prapradziadek Marszałka Józefa Piłsudskiego), chorążemu święciańskiemu, zmarłemu w 1831 r. Wiadomo też, że w kaplicy tej pochowano żonę Joachima Michałowskiego - Ludwikę z Taraszkiewiczów Michałowską (zm. w 1838 r.) oraz ich młodszego syna - Wiktora (zm. w 1858 r.). W sierpniu 2011 r., kiedy kolejny raz odwiedziłem to miejsce, kupa cegieł była już pagórkiem porośniętym trawą i sporymi drzewkami - miejsca tego nie odwiedza nikt, może za wyjątkiem tutejszych "czcicieli Bachusa", po których we "wnętrzu" dawnej kaplicy, czyli na szczycie pagórka, odnaleźć można butelki po trunkach rozmaitych. Kilkaset metrów dalej realizowany jest projekt mający na celu utrwalenie pamięci o Marszałku Józefie Piłsudskim - rewitalizacja Zułowa - może i to miejsce - ruiny kaplicy - gdzie pochowani zostali prapradziadkowie Marszałka, mogłoby zostać uporządkowane i oznaczone np. poprzez postawienie krzyża, czy skromnej tablicy informacyjnej. Fotografie ukazujące aktualny stan tego zabytku czytelnik znajdzie w naszej galerii: "Zułów - ruiny kaplicy Michałowskich - miejsce zapomniane - fotoreportaż - sierpień 2011 r.". Ważną dla zwiedzających może być informacja, że teren dawnego majątku znajduje się nie w samej wsi Zułów, a ok. 1 km przed nią. Jadąc szosą z Podbrodzia trzeba skręcić w prawo w leśną,  brukowaną kamieniem polnym drogę. We wsi Zułów możemy złapać autobus do Święcian, Podbrodzia lub nawet Wilna (prywatne jeżdżą kilka razy dziennie). Na pociąg nie ma co liczyć, ponieważ dawna linia kolejowa Podbrodzie - Łyntupy od wielu lat jest nieczynna, a tory w większości rozebrane. Dawny urok Zułowa oddaje fotografia Jana Bułhaka przedstawiająca teren majątku Piłsudskich ok. 1935 r. W tym miejscu warto przypomnieć legendę, dotyczącą pobytu cesarza Napoleona w okolicach Powiewiórki i Zułowa w 1812 r., której część być może jest prawdziwą historią i gdzie pojawia się także przepowiednia dotycząca postaci przyszłego Marszałka Polski. W książce "Zułów wczoraj i dzisiaj", autorstwa Romana Horoszkiewicza i Tadeusza Kubalskiego, wydanej w 1938 r., czytamy: "Kiedy wojska Napoleona ruszyły już z Wilna, przyszły nagle wieści, że cofanie się Rosjan jest tylko manewrem, bo w okolicach Święcian zbierają się większe oddziały rosyjskie, zagrażające skrzydłu armii francuskiej. Sam więc cesarz Napoleon na czele dwu szwadronów polskich ułanów ruszył w świeciańskie, aby sprawdzić istotny stan rzeczy (...) W czasie tego wywiadu, przejeżdżając okolicami Powiewiórki, zatrzymał się na wzgórzu, z którego długo oglądał piękny, pagórkowaty teren (...) Z tego wzgórza doskonale widać było i Zułów. Wzrok Napoleona, silny bardzo i intensywnie też wówczas działający, pozostał tutaj na stałe i błąkał się po okolicy, od czasu do czasu dając znać o sobie błędnymi ognikami (...) W latach jednak siedemdziesiątych (a więc po 1867 r.) zauważono, że ogniki więcej się już nie pojawiają, tak, jakby spełniły już swoje zadanie, znalazłszy nowe wcielenie (...)". Wcieleniem tym miał być według legendy urodzony właśnie w 1867 r. Józef Piłsudski - przyszły Marszałek Polski. Wspomniana wyżej książka opisuje także bardzo dokładnie akcję wykupu Zułowa na potrzeby muzeum Marszałka, a także proces projektowania i budowy kompozycji krajobrazowo-architektonicznej w l. 1934-1937. Czytelnik może tam znaleźć także opisy Zułowa l. 60-tych i 70-tych XIX w., autorstwa samego Marszałka, jego siostry - Zofii Kadenacowej oraz profesora Odona Bujwida. Będąc w okolicach Zułowa i Powiewiórki, warto zadać sobie nieco trudu i odwiedzić położone ok. 2 km na północny-zachód od Zułowa, w głębi lasu, malownicze jezioro Piorun (Perūnas), zwane także jeziorem Czerwonym od charakterystycznej rdzawo-czerwonej barwy dna (o dużej zawartości żelaza), które zabarwia także na rdzawy kolor wodę z jeziorze. Jezioro znane też jest z faktu, iż będąc dzieckiem, o mało nie utopił się tu Józef Piłsudski - przyszły Marszałek Polski, który lubił przyjeżdżać tu na wycieczki z niedalekiego Zułowa. Łódź, którą wybrał się z kolegami na przejażdżkę po jeziorze, zaczęła przeciekać i szybko tonąć na samym jego środku. Jedynie szybka akcja ratunkowa miejscowych rybaków, którzy w porę zauważyli zagrożenie, zapobiegła tragedii, a być może także przyczyniła się do powstania wolnej i niepodległej Polski w przyszłości. W Zułowie także urodził się Zygmunt Nagrodzki (1865-1937) - polski działacz społeczno-oświatowy, przed 1914 r. współorganizator sieci tajnych polskich bibliotek, wydawca popularnych książeczek dla ludu w założonym przez siebie "Wydawnictwie Ludowym", z zawodu kupiec (współwłaściciel składu narzędzi rolniczych w Wilnie, firma "Pług"), filantrop związany z demokratami wileńskimi, poseł na Sejm Wileński w 1922 r., autor pamiętników i prac naukowych, m.in. "Rola duchowieństwa katolickiego w godzinie prób i cierpień na terenach Litwy i Białorusi: (1863-1883)". 
 
INNE CIEKAWE MIEJSCA w OKOLICACH PODBRODZIA: z Podbrodzia szosą na Malaty udajemy się na północ, aby po ok. 9 km dotrzeć do miejscowości Orniany (Arnionys). Znajduje się tu zespół pałacowo-parkowy z pocz. XIX w. W XVI wieku majątek był własnością Narbuttów, następnie Radziwiłłów i Szwykowskich, a w XVIII w. Massalskich. W k. XVIII w. dobra przeszły w posiadanie Kostrowickich, a w drugiej połowie XIX w. stały się własnością Tyszkiewiczów. Ostatnim właścicielem Ornian do 1939 r. był hr. Michał Tyszkiewicz. W l. 30-tych XX w. często bywała tu słynna piosenkarka i artystka warszawska Hanka Ordonówna - żona hr. Michała Tyszkiewicza. Latem 1935 r. w Ornianach mieszkał słynny wileńsko-warszawski poeta Konstanty Ildefons Gałczyński, który wraz z żoną Natalią przyjechał do Ornian na zaproszenie hr. Tyszkiewicza. Poeta napisał tu wówczas kilka wierszy, powstały tu także teksty Gałczyńskiego napisane specjalnie dla Hanki Ordonówny. Klasycystyczny pałac w Ornianach zbudowany został ok. 1800 r. przez ówczesnego właściciela majątku - Michała Kostrowickiego, podobno według projektu słynnego architekta wileńskiego - Wawrzyńca Gucewicza. Właśnie na podstawie projektu Gucewicza na przełomie XVIII i XIX w. przebudowano katedrę wileńską, nadając jej zachowany do dziś klasycystyczny wygląd. Pałac orniański charakteryzuje się doskonałymi proporcjami, zarówno w elewacji frontowej, jak i tylnej dominują szerokie, sześciokolumnowe portyki, podtrzymujące trójkątne szczyty. Niestety, po II wojnie światowej skuto fryzy ozdabiające obie elewacje pałacu, jak również ozdobny kartusz herbowy na frontonie od strony podjazdu. Wewnątrz układ pomieszczeń został zmieniony po II wojnie światowej, pozostała tylko duża sień. Z zabudowań dworskich uwagę zwracają dwie klasycystyczne parterowe oficyny z pocz. XIX w. o dwunastokolumnowych podcieniach, z których jedna pełniła funkcje spichlerza. W naszej galerii można obejrzeć zdjęcie przedstawiające pałac w Ornianach w 1917 r., kiedy to mieściły się tu biura okupacyjnej administracji niemieckiej. Za pałacem rozciąga się 10 hektarowy park oraz jezioro Oryna (obecnie Arinas), nad brzegiem którego znaleźć można sztuczną grotę - piwnicę - pozostałość dawnego założenia parkowego. Aleję dojazdową do pałacu zeszpeciły niestety kwadratowe budynki mieszkalne typu blok-pudełko z l. 70-tych XX w. - pozostałość po miejscowym kołchozie. Do niedawna w pałacu mieściły się szkoła podstawowa oraz poczta, obecnie budynek jest remontowany i stanowi własność prywatną. We wsi zobaczyć można także kościół z l. 30-tych XX w., przebudowany po II wojnie światowej. Z Ornian, szosą malacką udajemy się na północ i po 6 km docieramy do wsi Janiszki (Joniškis). Tuż przed Janiszkami przekraczamy dawną granicę polsko-litewską, do 1939 r. biegnącą północną częścią jeziora Oryna (obecnie Arinas). Sama miejscowość była już po stronie litewskiej. We wrześniu 1939 r., m.in. w okolicach Janiszek i Ornian, granicę polsko-litewską przekraczały oddziały Wojska Polskiego, cofające się przed nadchodzącą Armią Czerwoną, poddając się internowaniu na Litwie, o czym wspomina Wanda Krystyna Roman w swej książce "Działalność niepodległościowa żołnierzy polskich na Litwie i Wileńszczyźnie, wrzesień 1939 r. - czerwiec 1941 r.", np. w dniu 20 września 1939 r. pod Janiszkami granicę polsko-litewską przekroczyła kompania WP wraz z 20 wozami taborowymi. We wsi obejrzeć można drewniany kościół p.w. św. Jakuba z 1726 r., przebudowany w XIX w. Warto tu zwrócić uwagę na ozdobny barokowy szczyt dekorowany małymi drewnianymi kolumienkami i zwieńczony starym, żeliwnym kutym krzyżem. Bryłę kościoła urozmaicają także dwie czworoboczne wieże oraz szeroki, czterokolumnowy drewniany portyk z trójkątnym szczytem przed wejściem. Wyposażenie wnętrza świątyni pochodzi z XVIII i XIX w. W sąsiedztwie kościoła, na pagórku, stoi interesujący pomnik z 1928 r. Na pomniku umieszczono napisy w języku litewskim: "My bez Wilna nie spoczniemy!" i "Ojcze nasz, przyjdź królestwo Twoje 1918-1928" oraz herb-słupy książęcego rodu Giedyminowiczów. Pomnik ten jest ciekawą pamiątką przypominającą ówczesne nastroje panujące w społeczeństwie litewskim oraz stosunek Litwinów do problemu przynależności Wilna i Wileńszczyzny. Z Janiszek możemy wrócić do Podbrodzia nieco inną drogą. Wyruszamy sprzed kościoła na południowy zachód i na rozwidleniu dróg wybieramy lewą, utrzymując wciąż ten sam kierunek, wkrótce wchodzimy w las. Po pewnym czasie droga zacznie odchodzić na południowy wschód. W ten sposób możemy obejść jezioro Oryna od zachodu i południa i przy okazji zobaczyć mniejsze, leśne jeziora, których jest w okolicy kilkanaście. Wariant ten jest najlepszy dla turystów podróżujących rowerami, np. po niecałych 4 km drogi napotykamy kolejne rozwidlenie - można ruszyć na południe do Podubinki (Padubingė). W XIX w. i na pocz. XX w. wieś należała do rodu Tyszkiewiczów z niedalekich Ornian, w 1864 r. miejscowość liczyła 45 mieszkańców, a ok. 1880 r. już 128, dodatkowo, w sąsiadującym ze wsią zaścianku szlacheckim, w 3 domach mieszkało 28 osób, w tym czasie w Podubince działała karczma. W 1938 r. wieś Podubinka posiadała 31 domów i 185 mieszkańców, a w sąsiadującym z nią folwarku w 4 domach zamieszkiwały 32 osoby. W lesie na północ od wsi istniała gajówka. We wsi zachowała się częściowo drewniana zabudowa z pocz. XX w., a w niedalekim lesie zlokalizowany jest cmentarz katolicki. W Podubince, na kolejnym rozwidleniu można wybrać kierunek zachodni, aby po ok. 3 km dotrzeć nad jezioro Dubińskie (obecnie Asveja) - najdłuższe na Litwie lub ruszyć na wschód i po ok. 7 km dotrzeć do Podbrodzia, po drodze mijając leśne jezioro Łomiana (Laumena).

Tekst: Jacek Szulski
Współpraca: Inesa Szulska
Copyright © 2009-2024 Jacek Szulski / podbrodzie.info.pl

UWAGA: wyrazy pokolorowane na niebiesko, zielono i brązowo są aktywne - odsyłają do poszczególnych zdjęć w galeriach - po kliknięciu na taki wyraz otwiera się odpowiednie zdjęcie z danej galerii.

Materiały, zamieszczone na stronie podbrodzie.info.pl są chronione prawem autorskim. Kopiowanie i rozpowszechnianie bez pisemnej zgody autorów i właścicieli jest zabronione.

The contents of podbrodzie.info.pl website are protected by copyright law.
Copying and distribution without authors and owners permission prohibited.

Dėmesio: podbrodzie.info.pl tinklalapio medžiagą kopijuoti ir platinti be raštiško nuotraukų autorių ir savininkų sutikimo draudžiama.

Copyright © 2009-2024 Jacek Szulski / podbrodzie.info.pl